Kazakhstan cần chính sách thỏa hiệp giữa các nhóm chính trị và ảnh hưởng khác nhau

Ở Kazakhstan, các cuộc biểu tình phản đối do giá nhiên liệu khí hóa lỏng LPG tăng đã chuyển sang bạo loạn. Tình trạng khẩn cấp được thiết lập trong nước, chính phủ bị giải tán. Tổng thống nước cộng hòa Tokayev gọi những gì xảy ra là “một hành động xâm lược” từ bên ngoài và kêu gọi sự giúp đỡ của Tổ chức hiệp ước an ninh tập thể (CSTO), và CSTO đã cử lực lượng gìn giữ hòa bình đến Kazakhstan.

Thời điểm hiện tại, các hoạt động chống khủng bố, bắt giữ và tiêu diệt các chiến binh vẫn tiếp tục ở một số vùng. Khoảng 4 nghìn kẻ khủng bố đã bị bắt giữ. Lực lượng gìn giữ hòa bình CSTO đã đến Kazakhstan và thực hiện các nhiệm vụ bảo vệ cơ sở hạ tầng của đất nước.

Sputnik có bài phân tích tình hình Kazakhstan với một số bình luận và cái nhìn của các nhà quốc tế học Việt Nam.

Vì sao Kazakhstan, một quốc gia yên ổn suốt từ khi tuyên bố độc lập ngày 16/9/1991 đến nay lại trở thành mục tiêu gây bất ổn của các thế lực bên ngoài?

Quốc gia Trung Á này có diện tích lớn thứ hai (chỉ sau Nga) và có tiềm lực kinh tế xã hội lớn thứ ba (sau Nga và Ukraina) trong “Đại gia đình Xô viết” trước đây.

Kazakhstan có đường biên giới chung với 5 quốc gia Châu Á láng giềng gồm Nga, Trung Quốc, Kyrgyzstan, Uzbekistan và Turmenistan. Kazakhstan cũng sở hữu 1/3 biển Caspia ở phần Đông Bắc, nơi có nhiều mỏ dầu thô có trữ lượng ước tỉnh 4 tỷ TOE cùng khoảng 2.000 tỷ mét khối khí tự nhiên.

Công cuộc cải tạo nông nghiệp ở Kazakhstan trong thời kỳ rực rỡ nhất của Liên bang Xô viết đã biến quốc gia Trung Á này trở thành một trong ba vựa lúa mỳ lớn nhất của Liên Xô cùng với Ukraina và Nga. Hiện nay, Kazakhstan trở thành nước sản xuất ngũ cốc lớn thứ 7 thế giới và là “đầu tàu kinh tế” của vùng Trung Á, đồng thời cũng là quốc gia có GDP/người (danh nghĩa) tới 9.686 USD/năm, đứng đầu khu vực.

Kazakhstan có truyền thống gắn bó mật thiết với nước Nga từ thời Sa hoàng. Có tới trên 21% dân số Kazakhstan là người Nga hoặc gốc Nga. Tiếng Nga là một trong hai đồng ngôn ngữ chính thức ở Kazakhstan cùng với tiếng Kazakh. Văn tự Kazakhstan hiện nay vẫn dùng chữ cái Kiril. 70,4% dân số Kazakhstan là tín đồ đạo Hồi (hệ phái Sunni), 24,7% theo Thiên chúa giáo (Công giáo Roma), số còn lại theo các tôn giáo khác hoặc vô thần.

Nhìn những gì đã diễn ra ở Kazakhstan trong những ngày vừa qua, thì có thể thấy “bàn tay” chỉ đạo từ bên ngoài của người Mỹ và phương Tây. Họ hết “đốt lửa” ở Ukraina nhưng không ăn thua, gây bất ổn ở Belarus nhưng thất bại, xúi giục các nước Baltic gây hấn cũng không xong. Giờ thì đến lượt Kazakhstan.

Cũng theo TS Hoàng Giang, nhiệm vụ ở cấp độ toàn cầu của Mỹ và phương Tây là chuyển hướng các lực lượng và sự chú ý của Điện Kremlin sang nhiều hướng khác nhau, vì việc can thiệp vào tình hình ở Trung Á sẽ làm cho Nga ít chú ý hơn tới những gì đang xảy ra ở Ukraina.

Các cuộc biểu tình bùng phát ở các thành phố lớn tại Kazakhstan không cho thấy tính tổ chức chặt chẽ mà mang tính tự phát, vô chính phủ. Tuy nhiên, chỉ ba ngày sau thì trong các đám biểu tình ấy bỗng xuất hiện các phần tử có vũ trang và nổ súng vào lực lượng cảnh sát và an ninh Kazakhstan. Theo Bộ nội vụ Kazakhstan, 7 cảnh sát đã hy sinh, còn về phía lực lượng an ninh 18 người chết, hơn 740 nhân viên các cơ quan bảo vệ pháp luật bị thương. Các cơ quan báo chí bị đốt cháy, đập phá, sở cảnh sát, sân bay, ngay cả bệnh viện cũng bị tấn công vũ trang, chưa nói đến cướp bóc các cửa hàng và một số cơ sở công quyền…

Ngay sau đó, truyền thông Mỹ và phương Tây bắt đầu quy lỗi cho lực lượng an ninh Kazakhstan đã nổ súng vào những người biểu tình, bắt đầu đưa ra những số liệu không được kiểm chứng từ những nguồn tin vu vơ để biện minh cho những nhận định chỉ trích không có cơ sở nhằm vào chính quyền Kazakhstan.

Có một diễn biến không thể hài hước hơn đến từ chính Washington. Trong khi Điện Kremlin mới chỉ cảnh báo về sự can thiệp của nước ngoài vào nội bộ Kazakhstan và Tổng thống Kazakhstan Kasym-Jomart Tokayev cho biết về sự xâm nhập bằng bạo lực vũ trang của “những kẻ khủng bố do nước ngoài đào tạo” mà không hề quy kết cho nước nào thì người phát ngôn Nhà Trắng Jen Psaki đã làm một việc mà người Việt Nam vẫn nói rằng: “Không khảo mà xưng”. Tại cuộc họp báo ngày 6/1/2022, tuy không có nhà báo nào hỏi về việc Mỹ có dính líu đến Kazakhstan hay không thì bà này vội vã phân bua rằng Mỹ không có liên quan gì đến các cuộc biểu tình bùng phát thành bạo loạn ở Kazakhstan, đồng thời khẳng định Mỹ không xúi giục bất ổn tại đây. Đúng là “có tật thì giật mình”.

Trong số các nhóm chống đối chính quyền ở Kazakhstan, nổi lên vai trò của Đảng Dân chủ Lựa chọn Kazakhstan (PDVK) và Đảng Oyan Qazaqstan (POO). Hai đảng này đã dẫn dắt các cuộc biểu tình nhưng không ra mặt hoặc chưa ra mặt. Đây là hai tổ chức chính trị thân phương Tây và bài Nga rõ rệt nhất ở Kazakhstan. Nếu như PDVK tập hợp các tầng lớp trí thức bất mãn, chủ yếu là tín đồ Thiên Chúa giáo thì POO lại mang đậm màu sắc Hồi giáo và dân tộc cực đoan, có khả năng ảnh hưởng tới đa số người Kazakhstan theo đạo Hồi.

Theo đánh giá chung của các chuyên gia về các vấn đề quốc tế Việt Nam mà Sputnik phỏng vấn, thì nội bộ giới cầm quyền Kazakhstan kể từ cuối năm 2019 đã có những “vết nứt” nhất định, tuy không nghiêm trọng như ở Ukraina. Khi Tổng thống Nursultan Nazarbayev còn tại vị, ông ta là trụ cột chính trị của đất nước. Mặc dù tại Kazakhstan tồn tại tới 9 đảng phái chính trị nhưng Đảng Nur Otan của ông vẫn là chính đảng lớn nhất, được người dân tín nhiệm nhất và được các đảng khác thừa nhận là lực lượng lãnh đạo đất nước. Trong các cuộc bầu cử Quốc hội, Đảng Nur Otan thường chiếm từ 88% tới trên 90% tổng số ghế đại biểu ở cả Hạ nghị viện và Thượng nghị viện Kazakhstan.

Chính phủ Kazakhstan trợ giá cho các sản phẩm dầu mỏ và khí đốt tự nhiên. Theo ước tính của Quỹ Tiền tệ Quốc tế, trong năm 2019, khoảng 13 tỷ đô la đã được chi cho những mục đích này, tương đương gần 700 đô la cho mỗi người dân trong nước. Cho đến ngày 1/1/2022, một lít khí đốt hóa lỏng có giá khoảng 80 tenge (tiền Kazakhstan).

Để xoa dịu dư luận, đích thân tổng thống Tokayev đã phải ra lệnh điều tra vụ việc nhằm vào các chủ sở hữu các cơ sở cung cấp khí đốt LNG cho thị trường và buộc các cơ sở này phải giảm giá xuống còn 0,21USD/lít. Cuộc điều tra này còn nhằm vào cả các quan chức của Bộ Năng lượng Kazakhstan xem họ có “đi đêm” với các “chủ vựa” khí đốt hay không.

Một việc đáng chú ý khác là ngay trong bộ máy chính quyền Kazakhstan đã bắt đầu xuất hiện tư tưởng bài Nga ở cấp cao. Đó là từ hai năm trở lại đây, Thủ tướng Askar Mamim đã có nhiều lần lấy lòng các lực lượng dân tộc cực đoan, những nhóm đối lập thân phương Tây bằng các tuyên bố bài Nga. Vì vậy, trong tương lai, không ai có thể bảo đảm rằng một phong trào chống lại 1/4 dân số Kazakhstan là người gốc Nga cũng như cộng đồng nói tiếng Nga tại Kazakhstan lại không diễn ra. Điều này đã làm cho Đảng Nur Otan (đảng cầm quyền) mất hơn 1 triệu phiếu bầu trong cuộc bầu cử Quốc hội tháng 1/2021. Đó có lẽ cũng là một trong những lý do để tổng thống Kassim Tokayev yêu cầu ông Askar Mamim từ chức và cử Phó thủ tướng thứ nhất Alikhan Smaiylov thay thế.

Những người lãnh đạo có đầu óc tỉnh táo tại Kazakhstan đã nhận ra các sai lầm của mình, trong số đó có nguyên tổng thống Nursultan Nazarbayev. Mặc dù đã rời cương vị tổng thống nhưng ông vẫn còn giữ chức Chủ tịch Hội đồng An ninh Quốc gia Kazakhstan. Theo hiến pháp Kazakhstan thì một khi Tổng thống ban hành tình trạng khẩn cấp quốc gia, Hội đồng An ninh Quốc gia sẽ được kích hoạt với sự chỉ huy tối cao của Chủ tịch Hội đồng, Quốc hội ngừng hoạt động. Còn Chính phủ thì buộc phải giải tán. Đến khi trật tự được vãn hồi, tình trạng khẩn cấp được dỡ bỏ, Quốc hội mới hoạt động trở lại hoặc được bầu lại và cho ra đời một chính phủ mới.

Theo nhà phân tích các vấn đề chính trị và quân sự quốc tế Nguyễn Minh Tâm, cả về lý thuyết cũng như trên thực tế, sự can thiệp của các lực lượng đồng minh đến từ bên ngoài chỉ có thể giảm căng thẳng và tạm thời ổn định tình hình Kazakhstan trong thời gian trước mắt. Kinh nghiệm của chính bản thân nước Nga khi trải qua cuộc chiến chống khủng bố kéo dài ở Chechnia, kinh nghiệm của Mỹ và phương Tây sau 20 năm đóng quân ở Afghanistan, hay trước đó, kinh nghiệm của khối Warszawa khi giải quyết những sự biến ở Hungary (1956), ở Tiệp khắc (1968) và ở Ba Lan (1980) cho thấy quân sự mặc dù rất có sức mạnh nhưng không thể thay thế được chính trị và kinh tế.

Cũng theo chuyên gia Nguyễn Hoàng, đặc biệt, bộ máy an ninh, quốc phòng của Kazakhstan cần phải được sắp xếp lại, vừa tinh gọn nhưng phải vừa có hiệu quả cao. Quan trọng nhất là năng lực dự báo từ sớm, từ xa, năng lực sẵn sàng hành động và khả năng giải quyết nhanh gọn các điểm nóng, không để các thế lực thù địch bên ngoài có cớ để lợi dụng can thiệp. Còn ở trong nước, các cơ quan an ninh Kazakhstan cần để mắt nhiều hơn đến các đảng phái đối lập, đặc biệt là các phe phái có tư tưởng bài Nga và ngả theo tư tưởng tự do của Mỹ và phương Tây cũng như không bao giờ được mất cảnh giác với các tổ chức này.

Nói tóm lại, theo các nhà phân tích, các quốc gia trong cộng đồng CSTO, chủ yếu là Liên bang Nga cần giúp đỡ Kazakhstan không chỉ về quân sự mà còn cần giúp đỡ họ về các kế hoạch duy trì ổn định xã hội. Mặt khác, Kazakhstan còn là thành viên của Tổ chức Hợp tác Thượng Hải (SCO). Những bạn bè của Kazakhstan tại SCO, trong đó có Trung Quốc, cũng có thể giúp đỡ ít nhiều cho Kazakhstan sớm ổn định tình hình.