Vì sao phải cúng rằm tháng Giêng? Cúng thế nào mới đúng?

Về cách cúng rằm tháng Giêng thế nào cho đúng, chuyên gia nghiên cứu văn hóa gợi ý rằng, lễ bái cúng rằm tháng Giêng nên cúng đúng ngày nhưng không nhất thiết phải chọn giờ đẹp để cúng. Tuy nhiên, có một số lưu ý nhất định.

Rằm tháng Giêng là đêm trăng tròn đầu tiên của năm mới âm lịch. Vào ngày này, các gia đình thường chuẩn bị mâm lễ, đọc văn khấn rằm tháng Giêng, cầu mong sức khỏe, may mắn, bình an cho gia đình.

Cùng tìm hiểu nguồn gốc tục lệ cúng rằm tháng Giêng, cách thức và văn khấn trong ngày Tết Thượng nguyên – một nét đẹp văn hóa của người Việt.

Theo nhà nghiên cứu Phạm Đình Hải chia sẻ, có nhiều quan điểm khác nhau về nghi thức cúng rằm tháng Giêng, trong đó phổ biến nhất là cúng ở chùa, cúng trong nhà và cúng ngoài trời.

Đầu tiên, cần hiều rằm tháng Giêng là một lễ hội (Tết) nên phần "lễ" và phần "hội" gắn liền với điển tích, truyền thuyết về sự ra đời của nó.

Theo lịch tiết khí, thời gian một năm được chia làm 24 tiết. Sự phân chia này trùng hợp thời điểm trăng tròn đúng vào ngày 15 âm lịch hàng tháng (ngày vọng).

Ngày rằm tháng Giêng, tháng đầu tiên của năm âm lịch, còn được gọi là Nguyên tịch, Nguyên tiêu hay Tết Thượng nguyên.

Theo quan điểm của Đạo giáo, một năm chia làm 3 nguyên, gồm thượng nguyên, trung nguyên và hạ nguyên. Thượng nguyên bắt đầu từ 15 tháng Giêng, ngài Thiên quan đại đế chủ quản, dương khí hưng vượng, vạn vật sinh sôi nảy nở.

Do đó, phần "lễ" ngày rằm tháng Giêng là lễ cúng Thiên quan (rằm tháng Bảy cúng Địa quan xá tội, Rằm tháng Mười cúng Thủy quan giải ách), còn phần hội là các hoạt động chúc mừng, vui chơi giải trí, treo đèn kết hoa.

Thiên Quan đại đế tính tình vui vẻ, thường ban phước lành cho nhân gian nên còn được gọi là Thiên Quan tứ phúc. Ngày 15 tháng Giêng là ngày sinh của Thiên Quan đại đế, nhân dân khắp nơi treo đèn kết hoa, làm lễ cúng tế, chúc mừng, cầu phúc.

Theo một số tư liệu cổ, vào thời Hán Văn đế (180-157 trước công nguyên tại Trung Quốc), vào dịp Nguyên tiêu, vua quan và thứ dân ăn mặc như nhau, không phân biệt sang hèn, cùng vui đón tết.

Lại có thuyết cho rằng tục thắp đèn trong đêm Nguyên tiêu xuất hiện thời Hán Minh ở Trung Quốc. Hán Minh đế (trị vì từ năm 57 - 75) là người tin sùng Phật pháp, nghe nói ngày rằm tháng Giêng chúng tăng thường chiêm ngưỡng xá lợi, thắp đèn nến cúng dường chư phật nên ra lệnh cho toàn hoàng cung thắp đèn thâu đêm cúng dường phật. Từ đó, dân gian lưu truyền nghi thức cúng tế, lễ phật cầu an rằm tháng Giêng.

Về phần lễ, khả năng do liên quan tới việc cúng tế Thiên Quan đại đế nên nội dung các bản sớ cúng rằm tháng Giêng tiêu biểu (được dùng phổ biến trong dân gian và các chùa) đều nêu là "Thiên Quan tứ phúc" (nghĩa là ngài Thiên Quan ban phúc), trong đó ca ngợi công đức, thần uy của Đức Thiên Quan.

Báo Vnexpress dẫn lời chuyên gia Phạm Đình Hải nhấn mạnh, rằm tháng Giêng năm Ất Tỵ 2025 rơi vào ngày thứ Tư (12/2), tức ngày Nhâm Tý, tháng Mậu Dần, là ngày Thanh Long Hoàng đạo. Giờ tốt để cử hành lễ cúng là giờ Thân (từ 15 - 17h), xung tuổi Dần, sát hướng Nam và giờ Dậu (từ 17 - 19h), xung tuổi Mão, sát hướng Đông.

Tuy nhiên, theo nhà nghiên cứu, cũng như những ngày lễ tết khác, cúng rằm tháng Giêng chỉ cần cúng đúng ngày và không cần chọn giờ.

Về lễ vật, ông Hải khuyên nên trưng bày, sắm sửa lễ cúng có nhiều hoa quả, bánh ngọt, đồng thời thắp thêm đèn nến.

Về nghi thức, điều quan trọng nhất là sự trang nghiêm, sạch đẹp. Gia chủ nên có thái độ vui vẻ hòa nhã, không tranh cãi hoặc nói năng bừa bãi trong thời gian cúng lễ rằm tháng Giêng.

Sau đây là văn khấn cúng rằm tháng Giêng - Thiên Quan đại đế (tham khảo):

Cung kính dâng lễ thỉnh mời ngài "Thượng nguyên tứ phúc Thiên Quan Nhất phẩm Tử Vi đại đế" chứng giám. Thiên Quan đại đế quyền thông ba cõi, thần uy nghiêm lắng, mắt thánh chiếu soi. Thượng nguyên ban phúc khắp vô cùng, trần gian ngưỡng cầu ơn mưa móc.

Hôm nay gặp dịp Tết Nguyên tiêu, Thiên Quan ban phúc muôn nơi, tiến chủ là:.., ngụ tại:... thành tâm quét dọn nhà cửa, sửa biện hương hoa, đèn nhang, lễ vật... dâng cúng trước án. Cầu thần tiêu trừ quá khứ oan khiên, tăng trưởng phúc lợi, mọi người đều được bình an hạnh phúc.

Đồng thời thỉnh mời các vị bản gia thần linh, thần hoàng bản thổ, Đông trù tư mệnh Táo phủ thần quân, bản gia chấp sự chư vị tôn thần, Ngũ phương ngũ thổ Phúc đức chính thần, Ngũ phương ngũ lộ Long mạch tài thần và hội đồng gia tiên dòng họ... cùng chứng giám.

(Nếu cúng trong gia đình, cần thỉnh mời các vị thần linh, táo quân, thần hoàng bản thổ, ngũ phương ngũ thổ phúc đức chính thần, ngũ phương long mạch tiếp dẫn tài thần, bản gia chư vị tôn thần và anh linh gia tiên đồng tọa, chứng minh công đức).

Cẩn cáo. Thượng hưởng! (Lễ ba vái).