Đây là thách thức chưa từng có tiền lệ với thủy sản Việt Nam. Cú sốc bắt đầu khi Cục Quản lý Đại dương và Khí quyển Hoa Kỳ (NOAA) thông báo từ chối công nhận tương đương đối với 12 nghề cá của Việt Nam theo quy định trong Đạo luật Bảo vệ Động vật có vú ở biển (MMPA).
Cú sốc từ Mỹ
Trong công thư gửi Cục Thủy sản và Kiểm ngư (Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn) ngày 26/8, NOAA nêu rõ: từ ngày 1/1/2026, mọi sản phẩm từ 12 nghề khai thác bị từ chối sẽ không được phép nhập khẩu vào thị trường Mỹ. Những nghề cá này chủ yếu sử dụng lưới rê và lưới cuốn – phương thức bị coi là có rủi ro cao gây tổn hại tới các loài thú biển như cá heo hay cá voi.
Theo báo Dân trí, danh sách bị cấm nhập khẩu bao gồm nhiều mặt hàng quan trọng: cá bơn, cá cờ, cá đối, cá hồng, cá kiếm, cá mú, cá ngừ, cá thu, cua, ghẹ, mực và tôm hùm.
Giới chuyên môn nhận định, quyết định này chẳng khác nào một “cú sốc” bởi nó đe dọa trực tiếp đến nguồn thu nửa tỷ USD, đồng thời tác động đến sinh kế của hàng trăm nghìn lao động và làm suy giảm vị thế của hải sản Việt Nam trên thị trường quốc tế.
Các doanh nghiệp xuất khẩu cũng lên tiếng cảnh báo. Theo Hiệp hội Chế biến và Xuất khẩu Thủy sản Việt Nam (VASEP), mức thiệt hại trước mắt sẽ rất nặng nề. Tính toán của VASEP cho thấy ngành thủy sản có thể mất khoảng 500 triệu USD/năm từ thị trường Mỹ – con số này gần bằng toàn bộ kim ngạch xuất khẩu các mặt hàng thuộc diện bị ảnh hưởng trong năm 2024, với giá trị 511,5 triệu USD.
Trong số đó, cá ngừ là mặt hàng chịu tác động nặng nhất. Đây vốn là nhóm sản phẩm xuất khẩu chủ lực, mang về 387 triệu USD trong gần 1 tỷ USD tổng kim ngạch xuất khẩu năm 2024. Nếu lệnh cấm có hiệu lực, cá ngừ gần như mất trắng thị trường Mỹ.
Ngoài cá ngừ, nhiều sản phẩm khác như ghẹ, mực, cá mú, cá thu hay cá kiếm cũng sẽ chịu chung số phận. Điều này đồng nghĩa không chỉ các doanh nghiệp xuất khẩu gặp khó khăn mà đời sống của hàng trăm nghìn ngư dân cùng công nhân chế biến cũng bị ảnh hưởng trực tiếp.
VASEP nhấn mạnh, quyết định từ NOAA đẩy Việt Nam vào thế “bất lợi kép” so với các đối thủ. Bởi lẽ những nước cạnh tranh trực tiếp như Thái Lan, Ấn Độ hay Nhật Bản đều đã được công nhận tương đương, nhờ đó hàng hóa dễ dàng tiếp cận thị trường Mỹ. Trong khi đó, Việt Nam lại đứng trước nguy cơ mất thị phần vào tay chính họ, khi nhà nhập khẩu Mỹ chắc chắn sẽ lựa chọn nguồn cung ổn định, không vướng rào cản pháp lý.
Thực tế còn đáng lo hơn khi Việt Nam phụ thuộc 75–80% vào nguyên liệu cá ngừ nhập khẩu để chế biến hàng xuất khẩu sang Mỹ. Nguồn cung này lại đến từ nhiều quốc gia và vùng lãnh thổ vừa là đối thủ vừa là đối tác, như Indonesia, Trung Quốc, Philippines hay Đài Loan (Trung Quốc). Hiện chính những nước này cũng bị từ chối công nhận một phần, khiến nguồn nguyên liệu hợp lệ trở nên khan hiếm. Điều đó đặt doanh nghiệp Việt vào tình cảnh khó xử: hàng tự khai thác không bán được, mà nguyên liệu nhập để sản xuất cũng không còn đảm bảo.
Theo VASEP, tác động của quyết định trên không chỉ dừng lại ở khoản thất thu 500 triệu USD, mà còn làm lung lay sinh kế của hàng trăm nghìn lao động và uy tín hải sản Việt trên trường quốc tế.
Ứng phó khẩn cấp
Báo Thanh niên dẫn lời một lãnh đạo doanh nghiệp thủy sản tại miền Trung cho biết, giải pháp khả dĩ nhất trong bối cảnh hiện nay là chuyển hướng xuất khẩu sang các thị trường khác. Tuy nhiên, việc tìm kiếm thị trường mới không dễ dàng và cũng không thể xoay chuyển trong một sớm một chiều.
“Thông thường các hợp đồng xuất khẩu sẽ được đàm phán và ký kết trước nửa năm, thậm chí cả năm. Do đó diễn biến từ thị trường Mỹ mới đây là hết sức bất ngờ và khiến các doanh nghiệp không thể trở tay kịp”, vị này nói.
Trước tình thế khẩn cấp, VASEP cùng cộng đồng doanh nghiệp đã lập tức hành động. Ngay sau cuộc họp bất thường ngày 8/9, Hiệp hội đã gửi kiến nghị lên Chính phủ và các Bộ ngành, đề xuất những giải pháp cấp bách lẫn dài hạn.
Các biện pháp chính bao gồm: kiến nghị Chính phủ thuê chuyên gia tư vấn Mỹ để hỗ trợ kỹ thuật và vận động hành lang; thành lập tổ công tác liên ngành nhằm xây dựng kế hoạch ứng phó; đồng thời trực tiếp làm việc với NOAA để làm rõ lộ trình và xin cơ chế chuyển tiếp.
Đối với doanh nghiệp, VASEP khuyến nghị hội viên tăng cường phối hợp với Hiệp hội, chủ động trao đổi cùng đối tác nhập khẩu Mỹ, đồng thời chuẩn bị các kịch bản điều chỉnh sản xuất và thị trường phù hợp với tình hình mới.
Về lâu dài, VASEP kiến nghị các cơ quan quản lý cần phải đẩy mạnh hợp tác quốc tế để tăng cường giám sát và bảo tồn thú biển; đầu tư nâng cấp hệ thống quan trắc, dữ liệu, thiết bị giảm thiểu đánh bắt ngẫu nhiên thú biển và nâng cao năng lực cho đội ngũ cán bộ giám sát, thực thi; tuyên truyền, đào tạo cho ngư dân về phòng chống đánh bắt ngẫu nhiên thú biển.