Chiến tranh Vệ quốc Vĩ đại là thời kỳ bi tráng nhất trong toàn bộ lịch sử Volgograd. Trận Stalingrad khốc liệt kéo dài suốt 200 ngày đêm đã là một trong những cuộc giao tranh quyết định, xoay chuyển cục diện Thế chiến II.
Đội quân phát-xít Đức triển khai cuộc tấn công lớn đánh vào mặt trận phía nam, cố gắng chiếm lấy Kavkaz, Crưm, khu vực ven sông Đông, hạ lưu sông Volga và Kuban - những vùng đất màu mỡ nhất của Liên bang Xô-viết. Trước hết, chúng giáng đòn vào thành phố Stalingrad với cuộc tấn công của Quân đoàn 6 do Thống chế Friedrich Paulus chỉ huy. Bộ Tư lệnh Liên Xô thành lập Mặt trận Stalingrad, gánh vác nhiệm vụ chặn bước tiến của quân địch theo hướng này.
200 ngày đêm đẫm máu của trận Stalingrad
Ngày 17 tháng 7 năm 1942 bắt đầu một trong những trận chiến vĩ đại nhất và quy mô nhất trong lịch sử Thế chiến II - Trận Stalingrad. Bất chấp cố gắng của đội quân Đức Quốc xã hung hăng muốn chiếm thành phố nhanh nhất, trận chiến ở đây đã kéo dài 200 ngày đêm và trở thành một trong những cuộc giao tranh khốc liệt tầm cỡ nhất trong lịch sử nhân loại.
Đẫm máu hơn cả là ngày 23 tháng 8 năm 1942, khi thành phố hứng chịu những trận ném bom dữ dội, tàn phá khủng khiếp. Không chỉ nhà dân và các tòa nhà công sở của thành phố bị hủy hoại mà tất cả tuyến đường và công trình giao thông đô thị đã bị san bằng.
13 lần hai bên thay nhau giành giật tòa nhà Điện báo chính của thành phố. Cao điểm 102, đỉnh đồi Mamaev 8 lần bị bọn phát-xít Đức đánh chiếm, nhưng chúng đều bị đánh bật.
Ngày 12 tháng 9 năm 1942 quân địch tiến sát thành phố. Hai tháng chiến đấu phòng thủ can trường đã gây thiệt hại đáng kể cho phía Đức: kẻ thù mất khoảng 700 nghìn người thiệt mạng và bị thương, còn vào ngày 19 tháng 11 năm 1942, bắt đầu cuộc phản công của quân đội Xô-viết.
Chiến dịch tấn công kéo dài 75 ngày, và vào tháng 1 năm 1943, kẻ thù đã bị phong toả và đánh bại hoàn toàn ở ngoại vi Stalingrad. Bọn xâm lược bị vây chặt rồi Thống chế Paulus phải ra hàng cùng với tàn quân phát-xít. Trong toàn bộ thời gian tấn công và phòng thủ, đội quân Đức đã mất hơn 1,5 triệu người. Trận đánh chính thức kết thúc vào ngày 2 tháng 2 năm 1943.
Những người đã ngã xuống vì mảnh đất này
Trong quá trình giao tranh ở Stalingrad, hơn 40 nghìn dân thường đã thiệt mạng vì cư dân không sơ tán. Trong chiến dịch Stalingrad, tại đây đã diễn ra những trận đánh ác liệt nhất. Trên Đồi Mamaev, bờ cao ở hữu ngạn sông Volga, chiến địa kinh khủng nhất trong toàn bộ trận Stalingrad, có khoảng 35 nghìn chiến sĩ anh hùng đã được mai táng.
Stalingrad là một trong những thành phố đầu tiên được phong tặng danh hiệu Anh hùng. Danh hiệu vinh quang này lần đầu tiên được công bố trong Sắc lệnh của Tổng Tư lệnh tối cao Liên Xô ngày 1 tháng 5 năm 1945. Volgograd chính thức nhận quy chế Thành phố Anh hùng vào năm 1965, sau khi thành phố đổi tên. Huy chương «Vì công cuộc phòng thủ Stalingrad» đã trở thành biểu tượng về lòng dũng cảm của đội ngũ quân dân bảo vệ thành phố.
Để tôn vinh ký ức về những người đã ngã xuống vì mảnh đất này, năm 1959 đã xây dựng Đài tưởng niệm «Các anh hùng của trận Stalingrad». Tác phẩm điêu khắc «Mẹ Tổ quốc kêu gọi!» vươn cao là tâm điểm của quân thể tổ hợp tưởng niệm trên Đồi Mamaev lừng danh.