Cách bày mâm ngũ quả và những sai lầm cần tránh

Dù có những khác biệt trong việc bài trí mâm ngủ quả ở ba miền Trung, Nam, Bắc, yếu tố quan trọng nhất vẫn luôn là lòng thành kính của con cháu hướng về tổ tiên, nguồn cội trong những ngày đầu Xuân mới.

Nhiều người quan niệm rằng mâm ngũ quả tượng trưng cho âm dương-ngũ hành, cầu tài cầu phúc nên sẵn sàng chi rất nhiều tiền để sở hữu mâm ngũ quả đặc biệt, hợp phong thủy với hy vọng năm mới làm ăn phát đạt.

Tuy nhiên, nhà nghiên cứu phong thủy Phạm Đình Hải (Trung tâm nghiên cứu tiềm năng con người Việt Nam) cho biết, vốn thật ra mâm ngũ quả không tượng trưng cho âm dương- ngũ hành. Lễ vật đặc biệt này cũng không được ghi chép trong các thư tịch liên quan đến phong thủy, địa lý, âm dương hoặc kinh sách của đạo Nho hay đạo Lão.

Trong kinh Vu Lan (Vu Lan bồn kinh) của nhà Phật có nói đến 5 loại trái cây mà các tì khưu (tu sĩ Phật giáo) phải nấu chín hoặc gọt vỏ mới được ăn. Theo đó, thứ nhất là loại quả có hạt như táo, hạnh, đào, mận. Thứ hai là loại quả có da như dưa, lê, dâu. Thứ ba là loại quả có vỏ như dừa, hồ đào, thạch lựu. Thứ tư là loại quả có vỏ sần sùi như tùng, bách. Thứ năm là loại quả có góc cạnh như ấu, các loại đậu lớn nhỏ...

Ông Hải cho hay, một số tư liệu từ khoảng thế kỉ V, VI hoặc VII trước Công nguyên có thuật lại việc cúng dường ngũ quả đã có khi Đức Phật còn tại thế ở Ấn Độ.

Truyền thuyết Trung Quốc ghi lại, ở thế kỉ VI sau Công nguyên, vua Lương Vũ Đế là người đầu tiên tổ chức lễ Vu Lan. Lễ này sau trở nên thịnh hành ở thời Đường, thời Tống. Vào dịp Tết, các nước có bề dày Phật giáo thường dâng cúng mâm ngũ quả để tế lễ.

Cũng theo ông, trước đây người dân thường chọn những loại quả thơm ngon nhất trong vườn nhà để dâng cúng tổ tiên với lòng thành kính.

Tuy có nguồn gốc từ tôn giáo, tín ngưỡng nhưng do ít người biết, ít được nhắc đến nên lễ vật này bị "dân gian hóa" dẫn đến lầm tưởng là một tập quán dân gian. Từ đó, cách hiểu về mâm ngũ quả đã trở nên khác biệt, tùy vào điều kiện tự nhiên và quan niệm văn hóa mỗi vùng miền.

Cũng chính vì quan niệm liên hệ ngũ quả với ngũ hành mà nhiều người cho rằng, phải bày 5 loại quả với màu sắc khác nhau để phù hợp với ngũ hành (Kim, Mộc, Thủy, Hỏa, Thổ), là 5 yếu tố cơ bản tạo thành vũ trụ. Có thể thấy rất rõ đặc trưng vùng miền trên mâm ngũ quả của các gia đình.

Ở miền Bắc, vì quan niệm ngũ hành mà mâm ngũ quả cũng thường phải phối theo 5 màu: trắng, xanh, đen, đỏ, vàng. Do vậy, mâm ngũ quả ngày Tết của người miền Bắc thường có 5 loại quả là Chuối, bưởi, đào, hồng và quýt.

Thường người ta bày nải chuối ở dưới cùng, đỡ lấy toàn bộ các loại quả khác. Ở chính giữa là quả bưởi hoặc phật thủ vàng. Các loại đào, hồng, quýt thì bày xung quanh còn những chỗ trống được bổ sung xen kẽ các loại khác như quất, táo xanh hay quả ớt chín đỏ.

Một lưu ý là không nên rửa hoa quả trước khi bày biện bởi việc này sẽ làm quả sớm bị héo hoặc thối nếu lỡ bị đọng nước. Do đó, tốt nhất chỉ nên dùng khăn giấy ẩm lau sạch quả là ổn.

Bên cạnh đó, nên chọn những quả già nhưng chưa chín hẳn để khi về bày không bị nhanh thối.

Ở miền Trung, do điều kiện khí hậu, thời tiết khắc nghiệt nên các loại hoa quả cũng ít hơn những vùng miền khác. Từ đó, người dân miền Trung không quá cứng nhắc lựa chọn loại quả để bày lên mâm ngày Tết.

Mâm ngũ quả của các gia đình ở miền Trung có thể rất đa dạng với nhiều loại trái cây như chuối, thanh long, xoài, dưa hấu, mãng cầu, cam, quýt, sung...

Hiện nay, nhờ việc giao thương phát triển, các loại hoa quả ngày càng đa dạng, người dân cũng có nhiều lựa chọn hơn cho mâm cúng đầu năm của mình.

Đối với người miền Nam, 5 loại quả thường thấy là mãng cầu, sung, dừa, đu đủ và xoài. Theo đặc trưng văn hóa dân gian, tên các loại quả được ví von cho dễ nhớ và gắn với mong ước, quan niệm về cuộc sống trong năm mới. Dễ thấy mong ước giản dị của bà con đó chính là "cầu (mong) sung (túc) vừa đủ xài".

Về kinh nghiệm bài trí, thường người ta chọn 3 loại quả to nhất là đu đủ, dừa, xoài để lên phía trước. Sau đó, bày những quả còn lại lên trên để tạo thành hình ngọn tháp. Lưu ý nên chọn đu đủ xanh, có đốm vàng là đẹp nhất. Trong khi đó, xoài nên có màu vàng đẹp, mãng cầu có hình dáng đẹp.

Nhìn chung, tuy hình thức mâm ngũ quả ở mỗi địa phương có sự khác biệt nhưng ý nghĩa chung của tập quán này vẫn được giữ gìn, thể hiện sự thành tâm, hướng về nguồn cội, tổ tiên và ước mong một năm mới khỏe mạnh, hạnh phúc và thịnh vượng.