Thập niên 1920: Những cuộc gặp Nga-Việt trên đất Trung Hoa

Vào đầu những năm 20 của thế kỷ trước, ngoài nước Nga, nơi Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh lần đầu tiên đặt chân vào ngày 30-6-1923, Trung Quốc cũng trở thành nơi giao lưu giữa Nga và Việt Nam. Ở đó, những cuộc tiếp xúc đã diễn ra theo sáng kiến của Phan Bội Châu. Là người chủ trương đấu tranh vũ trang chống đế quốc giải phóng nhân dân bị áp bức, ông rất quan tâm đến Cách mạng Tháng Mười năm 1917, đến các sự kiện diễn ra ở nước Nga Xô viết.

Khi ở Bắc Kinh, Phan Bội Châu cố gắng tìm kiếm sự giúp đỡ cho cuộc đấu tranh chống Pháp của nhân dân mình. Tại đó ông đã biết tin nhóm phái viên Xô viết đến Bắc Kinh. Ông đã nhờ người bạn là Hiệu trưởng Đại học Bắc Kinh tổ chức cuộc gặp với các sứ thần Nga. Phan Bội Châu đã tìm cách thu thập thông tin trực tiếp về các sự kiện ở Nga, trao đổi kinh nghiệm đấu tranh cách mạng với các đại diện của nước Nga Xô viết và xác định triển vọng hợp tác có thể có giữa các lực lượng cách mạng của hai nước. Và không chỉ có một mà nhiều cuộc gặp đã được tổ chức. Bằng chứng về các cuộc gặp này là cuốn sách “Phan Bội Châu Niên Biểu” - một cuốn tự truyện của cụ Phan Bội Châu viết về đời mình.

Như Phan Bội Châu ghi nhận trong hồi ký của ông sau này, cuộc gặp đầu tiên đã diễn ra vào "tháng mười năm Thân" - tức là tháng 11 hoặc tháng 12 năm 1920. Theo các chuyên gia Nga, tham gia cuộc gặp này cùng với Phan Bội Châu còn có ông Hoàng Đình Tuấn, người biết rõ các ngôn ngữ châu Âu và duy trì quan hệ hữu nghị với Bí thư phái đoàn ngoại giao Nga tại Bắc Kinh. Nhưng Phan Bội Châu đã gặp người Nga nào - đây là một câu hỏi rất khó.

Trong cuốn hồi ký “Phan Bội Châu Niên Biểu”, ông chỉ ra rằng một trong số họ là trưởng phái đoàn Nga đến Trung Quốc, nhưng Phan Bội Châu không nhớ tên ông ta. Còn người thứ hai là nhân viên của cơ quan ngoại giao Nga tại Bắc Kinh, Phan Bội Châu viết tên theo phiên âm tiếng Việt nên việc nhận dạng vô cùng khó khăn. Vẫn chưa có câu trả lời dứt khoát cho câu hỏi ai là những người Nga mà Phan Bội Châu đã gặp ở Bắc Kinh. Tuy nhiên, có một số giả định.

Vào cuối năm 1920, một số đại diện của Matxcơva đã có mặt ở Bắc Kinh. Rất có thể người tham gia cuộc gặp với Phan Bội Châu là Grigori Voitinsky, đại diện chính thức của Cục Viễn đông thuộc Ủy ban Trung ương Đảng Cộng sản Nga. Một trong những mục tiêu công việc của ông ở Trung Quốc là khám phá khả năng thành lập Ban thư ký Đông Á của Quốc tế Cộng sản tại Thượng Hải.

Khó đoán hơn nhiều là người Nga thứ hai tham gia cuộc gặp với Phan Bội Châu. Ở đây có nhiều lựa chọn. Đó có thể là Polevoy, giáo sư tại Đại học Bắc Kinh, người tham gia thành lập các tổ chức cộng sản ở Trung Quốc, hoặc Khodorov, người lãnh đạo chi nhánh Bắc Kinh của cơ quan điện báo Nga và liên tục liên lạc với đại diện của các quốc gia phương Đông. Người ta chỉ biết chắc chắn rằng, nhiều cuộc gặp đã được tổ chức, kéo dài từ cuối năm 1920 đến năm 1924.

Như Phan Bội Châu sau này đã viết trong hồi ký của mình, ngay trong buổi gặp đầu tiên, vào cuối năm 1920, ông đã nêu câu hỏi về khả năng gửi các thanh niên Việt Nam sang học ở Nga.

Các đại diện của Nga thậm chí còn gợi ý một lộ trình cho người Việt Nam đến Matxcơva: từ Bắc Kinh bằng đường biển hoặc đường bộ đến Vladivostok, và từ đó đi tàu hỏa đến Matxcơva. Theo tính toán của những người Nga tham gia cuộc gặp, chi phí đi lại của một người từ Việt Nam đến Matxcơva khi đó, một trăm năm trước, không quá hai trăm đô la. Hơn nữa, chính phủ Liên Xô, như đại diện Nga nhấn mạnh, sẵn sàng lo cả việc đi lại, lo chi phí học tập, ăn ở cho người Việt Nam ở Matxcơva, thậm chí cả chi phí đi lại sau khi tốt nghiệp, như đại diện Nga nhấn mạnh. Và thủ tục duy nhất là phải xin phép đại sứ Liên Xô tại Trung Quốc để vào Nga.

Như Phan Bội Châu ghi nhận trong hồi ký của ông sau này, đề xuất trên là rất hấp dẫn về mặt vật chất. Bởi Việt Nam Quang phục hội do Phan Bội Châu lãnh đạo thời đó, thực ra không hề có tiền. Tuy nhiên, Phan Bội Châu đã từ chối. Chắc là vì ông không tán đồng quan điểm tư tưởng của những người Nga đối thoại với ông. Phan Bội Châu không thể chấp nhận điều kiện họ đưa ra là tất cả những người Việt đến học ở Nga "cần kinh qua lập trường của ý thức hệ cộng sản".

Phan Bội Châu cũng đã từ chối một đề nghị khác mà người Nga đưa ra ở Bắc Kinh: viết cuốn sách bằng tiếng Anh tố cáo chủ nghĩa thực dân Pháp ở Việt Nam. Sự từ chối này không xuất phát từ ý thức hệ. Đơn giản là Phan Bội Châu không biết tiếng Anh. Về sau ông thường lấy làm tiếc vì đã không thể viết cuốn sách đó.

Như Phan Bội Châu ghi nhận trong hồi ký, tại các cuộc gặp ở Bắc Kinh các đại diện Nga Xô đã nói chuyện với ông một cách trọng nể và chân thành. Các cuộc gặp của ông với sứ giả Nga tại trường quân sự Hoàng Phố gần Quảng Châu vào năm 1924 cũng diễn ra trên tinh thần như vậy.

Trường quân sự Hoàng Phố đã được thành lập vào tháng 5 năm 1924 theo sáng kiến của Tôn Dật Tiên để đào tạo sĩ quan cách mạng Trung Quốc. Phụ trách trường là Tưởng Giới Thạch, còn chính ủy là Chu Ân Lai. Mọi chi phí về tổ chức và hoạt động của trường đều do chính phủ Liên Xô đảm nhận. Các chuyên gia Liên Xô có tham gia vào quá trình đào tạo.

Khi đó, một giảng viên môn Hóa đã nhận được thỉnh cầu giúp đỡ của nhà cách mạng Phạm Hồng Thái, người dự định ám sát Toàn quyền Đông Dương Merlin. Theo đề nghị của Phạm Hồng Thái, giảng viên Liên Xô mà danh tính hiện chưa xác minh được, đã giúp học viên người Việt chế ra hai quả bom, sau đó đem sử dụng ngày 19 tháng 6 năm 1924.

Một điển hình về sự hợp tác như vậy không thể không cấp xung lực khiến Phan Bội Châu quan tâm khi tiếp xúc với các chuyên gia Liên Xô tại trường quân sự Hoàng Phố. Họ đã gặp nhau trong cùng năm đó. Tháp tùng Phan Bội Châu là một đồng chí của ông về đấu tranh vũ trang là Nguyễn Hải Thần, tên thật là Vũ Hải Thu, người vào năm 1946 đã trở thành Phó Chủ tịch Chính phủ lâm thời của nước Việt Nam DCCH. Đáng chú ý là vào năm 1912 Nguyễn Hải Thần đã cố gắng tổ chức vụ ám sát Toàn quyền Pháp Albert Sarraut.

Tại trường quân sự Hoàng Phố, Phan Bội Châu và Nguyễn Hải Thần đã gặp ban lãnh đạo nhà trường và được họ đồng ý nhận học viên người Việt. Thanh niên Việt Nam đầu tiên trong cùng năm đó được nhập học trường Hoàng Phố là Tổng bí thư tương lai của Đảng Cộng sản Việt Nam Lê Hồng Phong. Sau khi bắt đầu quá trình học tập quân sự và cách mạng như vậy, đến năm 1926 đồng chí Lê Hồng Phong đã tới nước Nga theo sáng kiến của Hồ Chí Minh. Còn vào năm 1924, sau khi ban lãnh đạo nhà trường đồng ý nhập học viên người Việt, Phan Bội Châu và Nguyễn Hải Thần đã gặp ba giáo viên Liên Xô của trường, thảo luận với họ về các lĩnh vực đào tạo các học viên người Việt và chụp ảnh lưu niệm.