Trong bối cảnh đó, Bộ Y tế đề xuất cho phép vợ chồng, cá nhân tự quyết định thời gian sinh con, số con, nghiêm cấm lựa chọn giới tính thai nhi và kéo dài thời gian nghỉ thai sản cho lao động nữ khi sinh con thứ hai.
Dân số Việt Nam đã phát sinh những vấn đề nghiêm trọng
Giảm sinh, lười đẻ hơn là xu hướng toàn cầu nhưng Việt Nam đang được đánh giá là có mức sinh giảm nhanh hơn thế giới và tốc độ già hoá dân số ngày càng rõ nét.
Mới đây, Bộ Y tế đã có tờ trình mới gửi Chính phủ đề nghị xây dựng Luật Dân số.
Trong đó, Bộ Y tế khẳng định, bên cạnh các kết quả đạt được, thực trạng dân số Việt Nam “đã phát sinh những vấn đề nghiêm trọng phải kịp thời giải quyết”.
Để dẫn chứng, Bộ nêu nhiều con số đáng kinh ngạc như mức sinh của Việt Nam đang có xu hướng giảm thấp dưới mức sinh thay thế, từ 2,11 con/phụ nữ (2021) xuống 2,01 con/phụ nữ (2022), 1,96 con/phụ nữ (2023) và 1,91 con/phụ nữ (2024).
Đây là mức thấp nhất trong lịch sử nhưng dấu hiệu giảm sinh chưa dừng lại mà còn được dự báo sẽ xuống thấp trong các năm tiếp theo.
“Nếu mức sinh tiếp tục giảm, đến năm 2039 Việt Nam sẽ kết thúc thời kỳ dân số vàng, năm 2042 quy mô dân số trong độ tuổi lao động đạt đỉnh và sau năm 2054 dân số sẽ bắt đầu tăng trưởng âm”, Bộ Y tế cảnh báo.
Đặc biệt, mất cân bằng giới tính khi sinh trở thành thách thức. Để so sánh, năm 2006, tỷ số giới tính khi sinh ở mức 109,8 bé trai/100 bé gái sinh ra sống - vượt ngưỡng cân bằng tự nhiên (103-107); năm 2015 là 112,8, năm 2024 là 111,4. Tỷ số giới tính khi sinh luôn ở mức cao.
Dự báo, nếu tỷ số giới tính khi sinh vẫn giữ nguyên như hiện nay, Việt Nam sẽ dư thừa 1,5 triệu nam giới 15-49 tuổi vào năm 2039 và tăng lên 2,5 triệu vào năm 2059.
Thực trạng này sẽ dẫn tới nguy cơ phá vỡ cấu trúc gia đình, một bộ phận nam giới sẽ phải kết hôn muộn, không có khả năng kết hôn, gia tăng tình trạng buôn bán phụ nữ, trẻ em gái, mại dâm, bạo hành giới, tội phạm xuyên quốc gia.
Theo công bố trước đó của Quỹ Dân số Liên Hiệp Quốc (UNFPA) tại Việt Nam cùng các kết quả từ nghiên cứu của Tổng cục Thống kê phối hợp với UNFPA cho thấy, hiện Việt Nam vẫn đang trong giai đoạn "dân số vàng", có nghĩa là mỗi người phụ thuộc được hỗ trợ bởi hai người trong độ tuổi lao động.
Tuy nhiên, dân số Việt Nam đã bắt đầu già hóa từ năm 2011 và đang già hóa với tốc độ nhanh hơn nhiều so với các quốc gia khác.
Dự báo, Việt Nam sẽ trở thành một quốc gia có dân số già vào năm 2036 và là xã hội siêu già vào năm 2049. Việt Nam cũng đang bước vào xu hướng mức sinh thấp, với tổng tỉ suất sinh (TFR) là 1,96 vào năm 2023.
Tự quyết định thời gian sinh con và số con
Từ hiện thực này, Bộ Y tế đề xuất ba chính sách trọng yếu ở Luật Dân số.
Thứ nhất, duy trì mức sinh thay thế. Nội dung của chính sách sẽ quy định về điều chỉnh quy mô dân số; kế hoạch hóa gia đình; tuyên truyền và tư vấn về kế hoạch hóa gia đình; cung cấp dịch vụ kế hoạch hóa gia đình; quyền và nghĩa vụ của mỗi cặp vợ chồng, cá nhân trong việc sinh con.
Quy định biện pháp duy trì mức sinh thay thế; dự phòng vô sinh; lồng ghép nội dung về duy trì mức sinh thay thế trong xây dựng, triển khai thực hiện các chiến lược, kế hoạch, chương trình, dự án phát triển kinh tế, xã hội, quốc phòng, an ninh.
Về giải pháp thực hiện chính sách, Bộ Y tế cho biết sẽ cho phép cặp vợ chồng, cá nhân quyết định thời gian sinh con, số con và khoảng cách giữa các lần sinh (khác với quy định của pháp lệnh dân số).
Quy định biện pháp duy trì mức sinh thay thế. Theo đó, Định kỳ Chính phủ công bố tình trạng mức sinh để chính quyền địa phương xây dựng, thực hiện các chính sách hỗ trợ, khuyến khích phù hợp.
Chính quyền địa phương ban hành theo thẩm quyền các chính sách hỗ trợ, khuyến khích về lợi ích vật chất, tinh thần cho các đối tượng thực hiện chính sách để duy trì mức sinh thay thế trên địa bàn, phù hợp với điều kiện phát triển kinh tế - xã hội địa phương.
“Trường hợp mức sinh của một số địa phương xuống mức rất thấp, Chính phủ báo cáo, đề xuất với Quốc hội có biện pháp can thiệp kịp thời”, Bộ Y tế nhấn mạnh.
Bộ Y tế cũng đề xuất cho phép lao động nữ khi sinh con thứ hai được kéo dài thời gian nghỉ thai sản từ 6 tháng lên 7 tháng (sửa đổi quy định tại Bộ luật Lao động; các trường hợp khác áp dụng theo quy định của Bộ luật Lao động hiện hành).
Cho phép phụ nữ sinh đủ hai con ở các khu công nghiệp, khu chế xuất và các tỉnh, thành phố có mức sinh thấp được hỗ trợ thuê, mua nhà ở xã hội (bổ sung đối tượng này vào điều 76 Luật Nhà ở 2023).
Quy định trách nhiệm của các cơ quan, tổ chức trong việc cung cấp cho nam nữ trước khi kết hôn các kiến thức về chăm sóc sức khỏe sinh sản liên quan trực tiếp đến cuộc sống vợ chồng, chăm sóc, nuôi dạy con...
Cấm chọn con trai hay con gái
Thứ hai, Bộ Y tế đề xuất giảm thiểu mất cân bằng giới tính khi sinh và đưa tỷ số giới tính khi sinh về mức cân bằng tự nhiên.
Bộ Y tế cho biết sẽ kế thừa quy định nghiêm cấm hành vi lựa chọn giới tính thai nhi dưới mọi hình thức của pháp lệnh dân số.
Định kỳ Chính phủ công bố các tỉnh, thành phố mất cân bằng giới tính khi sinh ở mức rất cao, cao và ở mức cân bằng tự nhiên.
Quy định tăng mức xử phạt vi phạm hành chính về dân số lên mức 100 triệu đồng...
Thứ ba là nâng cao chất lượng dân số. Cụ thể, nâng cao chất lượng về thể chất ngay từ giai đoạn đầu đời thông qua tư vấn, khám sức khỏe trước khi kết hôn; tầm soát trước sinh và sơ sinh góp phần nâng cao chất lượng nguồn nhân lực...
Ngoài ra, dự thảo Luật Dân số đang được Bộ Y tế trình cũng chú trọng việc khuyến khích sinh đủ hai con tại tỉnh, thành có mức sinh thấp, hỗ trợ một lần bằng tiền khi phụ nữ sinh con thứ hai do trong quá trình mang thai cần nghỉ làm, bồi dưỡng sức khỏe.
Cùng đó, dự thảo đề xuất miễn, giảm học phí, hỗ trợ chi phí học tập cho trẻ em lứa tuổi mầm non, tiểu học, đặc biệt các khu công nghiệp, khu chế xuất.