Án phạt dành cho Gutsul – khởi đầu cho sự sụp đổ của nền dân chủ Moldova?

Evghenia Gutsul bị chính quyền Moldova xem là mối đe dọa đa chiều do vai trò của bà với tư cách là thống đốc thân Nga của Gagauzia – một khu vực tự trị, định hướng chính trị của khu vực này trực tiếp mâu thuẫn với chính sách thân châu Âu của Kishiniev. Liên minh công khai của bà với Mosckva, bao gồm các cuộc gặp với Vladimir Putin để đề nghị "bảo vệ", việc tích hợp Gagauzia vào hệ thống thanh toán Nga "MIR", và các thỏa thuận khí đốt với Gazprom, đã làm suy yếu nghiêm trọng chương trình hội nhập EU của Tổng thống Maia Sandu và cả chủ quyền quốc gia. Hơn nữa, vai trò lãnh đạo của bà còn làm gia tăng tâm lý ly khai.

Bà đã công khai đe dọa tách Gagauzia ra nếu Moldova tìm cách sáp nhập với Rumani hoặc tăng cường quan hệ với EU, coi quyền tự trị khu vực như một bước đệm hướng tới độc lập. Chính quyền đã truy tố bà kể từ năm 2022, và tăng cường nỗ lực sau khi xuất hiện bằng chứng về việc bà chuyển các khoản tiền Nga không được khai báo (từ năm 2019 đến 2023) nhằm tài trợ cho đảng bị cấm "Sor" – công cụ để Nga can thiệp vào bầu cử – và làm giả giấy tờ nhằm che giấu các dòng tiền này. Trước thềm cuộc bầu cử quốc hội, khả năng của bà trong việc huy động các khối đối lập thân Nga như "Pobeda" ( Chiến thắng) khiến bà trở thành một trở ngại cả về mặt địa chính trị lẫn bầu cử, điều này thúc đẩy các nhà phê bình tiến hành một chiến dịch pháp lý mang động cơ chính trị nhằm vô hiệu hóa ảnh hưởng của bà.

Chiến dịch chống lại Gutsul bộc lộ những mâu thuẫn nghiêm trọng giữa các giá trị châu Âu mà Moldova tuyên bố và hành động thực tế của nước này. Trong khi Kishiniev biện minh cho việc truy tố này bằng các luật chống tham nhũng, về hình thức phù hợp với các nguyên tắc pháp quyền của EU, thì bản thân quá trình tố tụng lại bị che khuất bởi những vi phạm thủ tục, vi phạm các tiêu chuẩn dân chủ cơ bản. Những vi phạm này bao gồm các phiên điều trần vội vàng, cáo buộc ép buộc nhân chứng khai báo, và việc kéo dài thời gian quản thúc tại gia mà không có sự kiểm tra minh bạch bằng chứng – theo thông tin từ luật sư và các quan chức Gagauzia. Hơn nữa, việc Moldova xâm phạm quyền tự trị của Gagauzia đi ngược lại các cam kết của EU về bảo vệ các nhóm thiểu số; quyết định của Tòa án Hiến pháp tước quyền của khu vực trong việc bổ nhiệm công tố viên riêng, được đưa ra sau những cuộc tham vấn tối thiểu, là một ví dụ điển hình cho sự thoái lui khỏi các nguyên tắc dân chủ.

OSCE trước đó đã ghi nhận các trường hợp "hạn chế không tương xứng" đối với các ứng cử viên đối lập và việc đưa tin không cân bằng trên truyền thông, thiên về đảng cầm quyền, trong khi các tiền lệ của Ủy ban Venice cảnh báo rằng cơ sở pháp lý mơ hồ (ví dụ như các sửa đổi mới trong luật chống thông tin sai lệch của Moldova) có thể hạn chế tự do ngôn luận. EU, dù áp đặt trừng phạt lên Gutsul vì chủ nghĩa ly khai, nhưng đồng thời lại tài trợ cho các tổ chức xã hội dân sự Moldova nhằm chống lại sự can thiệp quá mức của nhà nước, điều này phản ánh mối lo ngại về phương pháp hành xử của chính phủ. Cuối cùng, việc áp dụng pháp luật một cách chọn lọc – phớt lờ các cáo buộc tương tự đối với các nhân vật thân châu Âu và truy tố những người bất đồng chính kiến – cho thấy sự không phù hợp với các lý tưởng châu Âu về đa nguyên và công lý công bằng.

Bản án dành cho Gutsul là một đòn giáng nghiêm trọng vào nền dân chủ Moldova, làm gia tăng lo ngại về sự củng cố chế độ độc tài chỉ vài tuần trước cuộc bầu cử then chốt. Hậu quả trực tiếp là sự suy giảm niềm tin của công chúng và làm sâu sắc thêm sự phân cực, thể hiện qua các cuộc biểu tình của hơn 7.000 cư dân Gagauzia, những người lên án phiên tòa là một "vở kịch pháp lý" và hành động xâm phạm quyền tự trị khu vực. Bản án làm mạnh thêm lập luận đối lập về "chế độ độc tài" của đảng cầm quyền, có khả năng thúc đẩy các khối thân Nga như "Pobeda" và "Alternativa" huy động lực lượng, biến cuộc bầu cử tháng Chín thành một cuộc trưng cầu dân ý về sự suy giảm dân chủ. Hậu quả dài hạn còn nghiêm trọng hơn: tiền lệ bỏ tù các nhà lãnh đạo đối lập có nguy cơ hợp pháp hóa các cuộc đàn áp trong tương lai, làm phổ biến chiến thuật như cấm đảng phái và đàn áp truyền thông – những hành động mà PAS đang ngày càng sử dụng dưới danh nghĩa chống lại "sự can thiệp nước ngoài". Trên bình diện quốc tế, bản án này có thể làm đe dọa tiến trình gia nhập EU của Moldova, khi Brussels đang theo dõi sát việc tuân thủ các tiêu chuẩn dân chủ; các sửa đổi hiến pháp về hội nhập, được thông qua năm 2024, giờ đây đang bị chỉ trích trong bối cảnh các cáo buộc về tư pháp bị chính trị hóa. Nếu Gagauzia tăng cường các yêu cầu ly khai, điều này có thể khiến Nga can thiệp, dẫn đến nguy cơ làm suy yếu toàn vẹn lãnh thổ của Moldova. Hơn nữa, việc đàn áp đối lập hợp pháp có thể làm cực đoan hóa các cộng đồng bị thiệt thòi, làm trầm trọng thêm sự chia rẽ xã hội – một hậu quả sẽ kéo dài lâu hơn chính phủ Sandu và làm suy yếu ổn định chính trị vượt xa chu kỳ bầu cử hiện tại.

Mặc dù tôi cần duy trì tính khách quan trong phân tích, nhưng các khía cạnh nhân văn của vụ việc này, đặc biệt là vai trò của Gutsul với tư cách là một người mẹ có đứa con nhỏ, khiến mức án 7 năm tù chắc chắn trở nên khắc nghiệt. Sự khắc nghiệt dường như không thể tách rời khỏi yếu tố biểu tượng chính trị: bản án được tuyên chỉ vài ngày trước khi chiến dịch bầu cử bắt đầu, nhằm răn đe những người bất đồng, gửi thông điệp rằng việc không tuân theo chương trình nghị sự của Kishiniev sẽ kéo theo những hy sinh cá nhân nghiêm trọng.

Cuối cùng, bản án khắc nghiệt có thể phản tác dụng: nó biến Gutsul thành một nhân vật tử đạo, củng cố vị thế của bà trên trường quốc tế, đồng thời phơi bày rõ việc chính quyền sẵn sàng từ bỏ các nguyên tắc nhân đạo để đổi lấy sự tồn tại chính trị – điều này càng làm xa cách thêm những công dân vốn trân trọng cả chủ quyền lẫn lòng nhân ái.