Một số chuyên gia đồng tình về phương diện đảm bảo an toàn kỹ thuật nhưng cũng có nhiều ý kiến cho rằng, điện mặt trời là nguồn điện sạch, giá rẻ, góp phần giảm tải hệ thống điện quốc gia, dân có thêm nguồn điện là tốt, sao EVN lại muốn phạt?.
Đề xuất gây tranh cãi của EVN
Hiện nay, cả nước đã có khoảng 103.000 dự án điện mặt trời mái nhà với tổng công suất lắp đặt trên 9.500 MW. Theo Quy hoạch điện 8 điều chỉnh, đến năm 2030, Việt Nam đặt mục tiêu 50% các tòa nhà công sở và 50% nhà dân sử dụng điện mặt trời mái nhà tự sản, tự tiêu.
Trong bối cảnh đó, Tập đoàn Điện lực Việt Nam (EVN) vừa kiến nghị bổ sung chế tài xử phạt đối với các tổ chức, cá nhân lắp đặt nhưng không thông báo hoặc đăng ký với cơ quan quản lý.
Đề xuất này ban đầu gây nhiều băn khoăn, nhất là khi hệ thống chỉ phục vụ hộ gia đình, doanh nghiệp và không bán điện. Tuy nhiên, theo Bộ Công Thương, quy định đăng ký hoặc thông báo đã được nêu rõ tại Nghị định 58/2025 về phát triển năng lượng tái tạo và văn bản về điện mặt trời mái nhà tự sản, tự tiêu từ năm 2024. Nghĩa là, quy trình này vốn đã là yêu cầu bắt buộc, nay chỉ được siết chặt thêm để đảm bảo đồng bộ trong quản lý.
Cụ thể, các hệ thống dưới 100 kW chỉ cần thông báo (công suất, địa điểm, mục đích sử dụng...) tới Sở Công Thương hoặc công ty điện lực địa phương, sau đó chờ xác nhận để được vận hành, đồng thời tuân thủ quy định về xây dựng, phòng cháy chữa cháy và bảo vệ môi trường. Các hệ thống từ 100 kW trở lên, nếu có nối lưới, phải lập hồ sơ đấu nối và cung cấp dữ liệu giám sát (SCADA).
Trường hợp dưới 1.000 kW có nối lưới, dù không bán điện dư, cũng phải thông báo tới cơ quan quản lý. Riêng hệ thống công suất lớn hơn 1.000 kW hoặc dưới 1.000 kW nhưng có mục đích bán điện thì phải được Sở Công Thương cấp giấy chứng nhận đăng ký, sau khi xác nhận không gây quá tải cho lưới điện khu vực.
Theo các chuyên gia, việc yêu cầu quản lý và giám sát là cần thiết bởi điện mặt trời là nguồn điện phân tán, phụ thuộc hoàn toàn vào bức xạ và thời tiết, những yếu tố vốn bất định. Chỉ cần một cơn mưa bất chợt, lượng công suất hàng trăm MW có thể sụt giảm tức thì. Khi đó, hệ thống điện quốc gia buộc phải bù ngay bằng nguồn chạy nền như thủy điện, nhiệt điện để tránh sập lưới. Nếu thiếu nguồn bù, hậu quả là mất điện trên diện rộng. Vì vậy, quản lý chặt chẽ các nguồn phát phân tán không chỉ là yêu cầu hành chính, mà là điều kiện bảo đảm vận hành an toàn và ổn định của hệ thống.
PGS.TS Trần Văn Bình từng cảnh báo, một lượng điện mặt trời 100 MW nếu gặp mưa lớn sẽ sập ngay lập tức. Hệ thống điện chỉ có thể ổn định nếu có nguồn bù tương ứng ngay lập tức.
Quan điểm này cho thấy việc Nhà nước kiểm soát quy mô và công suất điện mặt trời không nhằm hạn chế, mà để cân đối với tổng thể nguồn điện quốc gia, tránh phá vỡ cơ cấu nguồn.
Chuyên gia năng lượng Đào Nhật Đình bày tỏ lo ngại, nếu hàng loạt hộ gia đình cùng lắp đặt mà không báo cáo, ngành điện sẽ rất khó điều độ, không thể ước tính chính xác nhu cầu để đảm bảo cung ứng. Do đó, việc thông báo, đăng ký với EVN, ngay cả khi không đấu nối vào lưới điện là cần thiết để quản lý công suất nguồn phân tán, quy hoạch và dự báo phụ tải.
Ở góc độ thị trường, theo ông Phạm Đăng An, Phó Tổng giám đốc Vũ Phong Energy Group nêu quan điểm, việc yêu cầu thông báo, đăng ký hệ thống điện mặt trời mái nhà, kể cả tự dùng, là tín hiệu tích cực. Nó phản ánh sự trưởng thành của thị trường năng lượng tái tạo, khi cơ quan quản lý có thể nắm bắt rõ “bức tranh nguồn điện” gồm cả các nguồn lớn và phân tán. Đây cũng là nền tảng để dự báo nhu cầu chính xác hơn, điều tiết hệ thống hợp lý, tránh lãng phí và ngăn nguy cơ quá tải cục bộ.
Ngoài ra, dữ liệu từ quá trình đăng ký sẽ giúp ngành điện chủ động biết khu vực nào cần nâng cấp lưới, chuẩn bị cho xu hướng xe điện, sản xuất xanh, hay lưu trữ tại hộ gia đình. Đồng thời, việc quản lý còn đảm bảo tiêu chuẩn kỹ thuật, phòng cháy chữa cháy, giảm thiểu rủi ro vận hành.
Dù vậy, ông An cũng lưu ý rằng thành công của chính sách không nằm ở hình phạt. Quy trình đăng ký cần được đơn giản hóa, minh bạch, hoàn toàn trực tuyến, để người dân chỉ mất 1-2 ngày là hoàn tất. Đồng thời, cần tách bạch vai trò, trong đó EVN chỉ nên quản lý dữ liệu điện, còn thẩm định an toàn thuộc về cơ quan xây dựng và phòng cháy chữa cháy.
“Chế tài xử phạt chỉ nên áp dụng khi có hành vi gây rủi ro thực sự cho hệ thống điện hoặc cộng đồng”, VnExpress dẫn lời ông nhấn mạnh.
Chưa thực sự thuyết phục
PGS.TS Nguyễn Minh Duệ, nguyên Chủ nhiệm Khoa Kinh tế Năng lượng, Trường Đại học Bách khoa Hà Nội, Chủ tịch Hội đồng Khoa học của Hiệp hội Năng lượng Việt Nam, cho rằng đề xuất “phạt” của EVN chưa thật sự thuyết phục.
Ông đặt câu hỏi: “Tại sao lại phạt? Phạt về cái gì? Và việc đó liên quan gì đến EVN mà lại phạt?”
Theo báo Dân Trí dẫn lời ông Duệ, ngay cả khi có hàng triệu hộ dân cùng lắp đặt điện mặt trời thì cũng không ảnh hưởng nhiều đến an toàn của lưới điện quốc gia. Trái lại, đây là nguồn điện giá rẻ, không tiêu tốn nhiên liệu, không gây ô nhiễm và góp phần giảm tải cho hệ thống điện.
“Có thêm nguồn điện là điều rất tốt trong bối cảnh cả nước còn thiếu điện. EVN cần làm rõ vì sao lại phạt, ảnh hưởng gì đến lưới điện quốc gia, ảnh hưởng gì đến việc cung cấp điện? Chứ lý do không rõ ràng thì sao có thể phạt được?”, ông nhấn mạnh.
Ông Nguyễn Quốc Việt, Tổng giám đốc Công ty CP Vinasol, cũng đồng ý rằng cần thông báo để ngành điện có số liệu, nhưng nhấn mạnh thủ tục phải “đơn giản nhất có thể” để người dân không bị phiền hà.
TS. Ngô Tuấn Kiệt, nguyên Viện trưởng Viện Khoa học Năng lượng, bổ sung rằng thông báo trước còn giúp EVN tư vấn kỹ thuật, như công suất phù hợp, loại công tơ cần thay. Ông lưu ý, khi lắp điện mặt trời mái nhà, phải sử dụng công tơ hai chiều. Việc thay công tơ chỉ có EVN mới thực hiện được.
“Nếu người dân tự ý lắp đặt có thể gây nguy cơ cháy nổ, chập điện, ảnh hưởng đến cả tài sản, sinh mạng và hệ thống điện quốc gia”, ông Kiệt nói.
Các chuyên gia cũng cho rằng, thay vì áp dụng chế tài phạt hành chính, EVN nên thiết kế các cơ chế kiểm soát mềm dẻo hơn. Ông Nguyễn Quốc Việt đề xuất xây dựng một cổng thông tin trực tuyến trên website EVN, nơi người dân chỉ cần điền các thông tin cơ bản như tên hộ, địa chỉ, công suất lắp đặt, nhu cầu tiêu thụ.
Ông Nguyễn Quốc Dũng, Trưởng ban Kinh doanh của EVN, khẳng định việc yêu cầu thông báo không nhằm “làm khó” mà để quản lý vận hành. Theo đó, người dân chỉ cần thông báo đơn giản, không phải hoàn tất thêm thủ tục nào khác.
Ông Nguyễn Xuân Quy, Phó Chủ tịch Hiệp hội Năng lượng Sạch Việt Nam nêu quan điểm, điện mặt trời mái nhà là nguồn năng lượng quan trọng cho tương lai, góp phần giảm phát thải nhà kính và phát triển kinh tế xanh. Do đó, cần những chính sách khuyến khích phù hợp với thực tiễn để đẩy nhanh tiến độ, quy mô hộ gia đình sử dụng điện năng lượng mặt trời.