Một trong những điểm thay đổi đáng chú ý là việc bãi bỏ cụm từ “Mỗi cặp vợ chồng chỉ nên có từ một đến hai con”, qua đó trao quyền tự quyết về thời điểm, số lượng và khoảng cách sinh cho các cặp vợ chồng.
Theo quy định mới, khi sinh con thứ hai, lao động nữ được nghỉ thai sản 7 tháng, trong khi lao động nam được nghỉ 10 ngày làm việc khi vợ sinh con. Luật cũng quy định hỗ trợ tài chính khi sinh con đối với phụ nữ dân tộc thiểu số rất ít người, phụ nữ sinh con ở tỉnh, thành có mức sinh dưới mức sinh thay thế, và phụ nữ sinh đủ hai con trước 35 tuổi.
Đặc biệt, người có từ hai con đẻ trở lên sẽ được ưu tiên mua, thuê mua hoặc thuê nhà ở xã hội theo quy định của pháp luật về nhà ở. Trong báo cáo giải trình, tiếp thu, chỉnh lý Luật Dân số, Chính phủ cho biết có ý kiến đề nghị bổ sung quy định nhằm chính thức tuyên bố việc thực hiện chính sách dân số và phát triển gắn với xây dựng đất nước giàu mạnh, phồn vinh, văn minh, hạnh phúc, thay thế chính sách kế hoạch hóa gia đình được nêu trong Luật Chăm sóc sức khỏe nhân dân năm 1989.
Tiếp thu ý kiến này, Chính phủ đã bổ sung quy định bãi bỏ cụm từ “Mỗi cặp vợ chồng chỉ nên có từ một đến hai con” tại khoản 1 Điều 43 Luật Bảo vệ sức khỏe nhân dân. Như vậy, thay vì khuyến khích sinh từ 1 - 2 con như quy định cũ, luật mới trao quyền tự quyết sinh con cho người dân.
Liên quan đến việc duy trì mức sinh thay thế, Ủy ban Văn hóa và Xã hội của Quốc hội - cơ quan thẩm tra dự luật - nhận định các biện pháp duy trì mức sinh hiện nay mới chỉ mang tính hỗ trợ ngắn hạn. Ủy ban đề nghị nghiên cứu các giải pháp tổng thể, bền vững hơn, không chỉ dừng lại ở chính sách về nhà ở, mà còn mở rộng sang giáo dục (miễn học phí, hỗ trợ chi phí học tập), chăm sóc sức khỏe (mở rộng bảo hiểm y tế cho trẻ từ 6 đến 18 tuổi), nhằm tạo điều kiện thực chất để người dân yên tâm kết hôn và sinh đủ hai con, qua đó duy trì mức sinh thay thế ổn định.
Đoàn Đại biểu Quốc hội tỉnh Đồng Nai cũng cho rằng nếu thiếu chính sách hỗ trợ đồng bộ, sẽ rất khó thay đổi quyết định sinh thêm con của các gia đình. Đồng thời, việc áp dụng một chính sách chung trên toàn quốc trong vấn đề duy trì mức sinh thay thế có thể không đạt hiệu quả cao, bởi điều kiện kinh tế, xã hội, văn hóa và mức sống giữa các vùng miền rất khác nhau.
Tại phiên thảo luận ở hội trường, một số đại biểu Quốc hội cho rằng thay vì chỉ kéo dài thời gian nghỉ thai sản, cần mở rộng chính sách hỗ trợ thực chất hơn để giảm gánh nặng cho phụ nữ trong việc sinh con và chăm sóc con nhỏ.
Chính phủ tiếp thu các ý kiến này và cho biết Luật Dân số đã bổ sung quy định tại khoản 4 Điều 7 theo hướng xây dựng khung chính sách tổng thể và căn cơ, bao gồm các chính sách về lao động, việc làm, tiền lương, bảo hiểm xã hội, bảo hiểm y tế, trợ cấp, giáo dục, chăm sóc sức khỏe, nhà ở và các chính sách khác, nhằm gia tăng tỷ lệ sinh để đạt mức sinh thay thế bền vững.
Chính phủ khẳng định việc tăng thời gian nghỉ thai sản và hỗ trợ tài chính khi sinh con sẽ được phân nhóm theo đối tượng và địa phương, đồng thời ưu tiên người có từ hai con trở lên trong chính sách nhà ở xã hội.
Về quy định tăng thời gian nghỉ thai sản khi sinh con thứ hai, cơ quan thẩm tra đề nghị bổ sung đánh giá tác động từ góc độ doanh nghiệp và người lao động, bởi việc tăng quyền lợi này có thể khiến doanh nghiệp e ngại khi tuyển dụng lao động nữ.
Tiếp thu đề nghị, Chính phủ bổ sung đánh giá tác động, cho rằng việc tăng thời gian nghỉ thai sản không chỉ khuyến khích phụ nữ sinh con, mà còn giúp họ phục hồi sức khỏe và tinh thần tốt hơn, qua đó làm việc hiệu quả hơn khi trở lại, gắn bó lâu dài và đóng góp tích cực cho doanh nghiệp.
Theo Chính phủ, doanh nghiệp cũng hưởng lợi khi giảm chi phí tuyển dụng và đào tạo lại, đồng thời nâng cao hình ảnh trách nhiệm xã hội, thể hiện sự chia sẻ với Nhà nước trong việc bảo vệ sức khỏe phụ nữ và trẻ em.
Chính phủ nhấn mạnh, quy định tăng thời gian nghỉ thai sản trong Luật Dân số là phù hợp để bảo vệ sức khỏe bà mẹ, đồng thời là chính sách ưu tiên của Nhà nước nhằm thúc đẩy, hỗ trợ phụ nữ sinh đủ hai con, góp phần giảm nguy cơ thiếu hụt lao động trong dài hạn.