Vòng xoáy “cơ chế xin - cho” này khiến 34 cán bộ thuộc Cục An toàn thực phẩm (ATTP) Bộ Y tế bị đề nghị truy tố về tội Nhận hối lộ, với tổng số tiền hơn 107 tỷ đồng. Trong đó có hai cựu Cục trưởng Nguyễn Thanh Phong và Trần Việt Nga, cùng hai cựu Cục phó, nhiều trưởng, phó phòng và chuyên viên. Ngoài ra, 21 cá nhân và doanh nghiệp bị cáo buộc Đưa hối lộ.
Theo Nghị định 15/2018/NĐ-CP, quy định chi tiết một số điều của Luật An toàn thực phẩm, các tổ chức, cá nhân sản xuất, kinh doanh thực phẩm phải đăng ký bản công bố sản phẩm đối với nhóm thực phẩm bảo vệ sức khỏe. Ngoài ra, các sản phẩm dinh dưỡng y học hoặc dùng cho chế độ ăn đặc biệt phải xin cấp giấy xác nhận nội dung quảng cáo trước khi phát hành.
Hồ sơ công bố sản phẩm bao gồm bản công bố, giấy chứng nhận lưu hành tự do (với hàng nhập khẩu), kết quả kiểm nghiệm, chứng nhận đủ điều kiện sản xuất tốt, và đặc biệt là “bằng chứng khoa học” chứng minh công dụng sản phẩm hoặc thành phần có tác dụng đã công bố.
Nếu sử dụng bằng chứng về công dụng của thành phần, liều dùng hàng ngày phải đạt tối thiểu 15% lượng được nêu trong tài liệu chứng minh. Hồ sơ xin giấy xác nhận nội dung quảng cáo phải kèm đơn đăng ký, bản công bố sản phẩm, mẫu nhãn và nội dung quảng cáo dự kiến - những quy định mới so với Nghị định 38/2012.
Từ khi Nghị định 15 có hiệu lực, số hồ sơ đủ điều kiện tiếp nhận giảm mạnh. Doanh nghiệp gặp khó khăn khi bổ sung hồ sơ, chủ yếu do vướng ở phần bằng chứng khoa học và liều lượng sử dụng hàng ngày.
Để tháo gỡ, ông Nguyễn Thanh Phong, khi đó là Cục trưởng Cục ATTP, đã chủ trì cuộc họp Đảng ủy và giao Trung tâm Ứng dụng và Đào tạo An toàn thực phẩm cùng Phòng Quản lý Tiêu chuẩn và Kiểm nghiệm thực hiện việc thẩm xét hồ sơ đăng ký bản công bố. Tuy nhiên, doanh nghiệp trong quá trình làm thủ tục lại “chủ động đề nghị” chi tiền từ 5 đến 10 triệu đồng/hồ sơ, trung bình 7 triệu, để được “hướng dẫn cho phù hợp” và được cấp giấy nhanh hơn.
Những “gợi ý tế nhị” này được chuyên viên báo cáo lên lãnh đạo phòng, trung tâm, rồi tiếp tục báo cáo cấp trên là lãnh đạo Cục. Ông Phong đồng ý cho chuyên viên nhận tiền nhằm “hỗ trợ người nộp hồ sơ”, đồng thời thiết lập cơ chế ăn chia cụ thể: Cục trưởng hưởng 2,5 - 3 triệu đồng/hồ sơ, phần còn lại chia cho lãnh đạo phòng và chuyên viên thụ lý.
Ở mảng giấy xác nhận nội dung quảng cáo, do bà Trần Việt Nga (Cục phó giai đoạn 2018 - 2024, sau là Cục trưởng) phụ trách, bà yêu cầu “đưa ít nhất 2 triệu đồng/hồ sơ cho lãnh đạo Cục”, đồng thời chỉ đạo phải “tế nhị, kín đáo”. Sau khi nhận tiền, chuyên viên chia lại cho bà Nga 2 - 3,5 triệu đồng mỗi hồ sơ.
C01 nhận định, chuỗi hành vi này bắt nguồn từ việc buông lỏng quản lý của lãnh đạo Cục ATTP, dẫn đến tình trạng sản xuất, buôn bán thực phẩm giả diễn ra công khai, gây thiệt hại nghiêm trọng cho công tác quản lý nhà nước, tạo môi trường cạnh tranh không lành mạnh và khiến doanh nghiệp tuân thủ pháp luật chịu thiệt thòi.
Theo C01, quy trình thẩm định và cấp phép còn rườm rà, qua nhiều khâu trung gian, với nhiều tiêu chí mang tính định tính, dễ bị lợi dụng để kéo dài thời gian xử lý hoặc trục lợi. Thẩm quyền chuyên môn tập trung vào một số cá nhân hoặc bộ phận cố định, trong khi việc luân chuyển vị trí công tác không thường xuyên, hình thành “quan hệ lợi ích khăng khít giữa cán bộ và doanh nghiệp”. Đây chính là biểu hiện của “lạm dụng quyền lực” và cơ chế xin - cho trong giải quyết thủ tục hành chính.
Quá trình điều tra cho thấy, các doanh nghiệp trong lĩnh vực thực phẩm chịu áp lực lớn về tiến độ nên nhiều tổ chức, cá nhân “vì lợi nhuận mà chủ động hối lộ” để hợp thức hóa hồ sơ không đạt yêu cầu. Cùng lúc đó, các đối tượng môi giới lợi dụng thiếu minh bạch trong quy trình, móc nối với cán bộ để thực hiện hành vi đưa - nhận hối lộ.
C01 chỉ ra, việc đưa - nhận hối lộ kéo dài trong nhiều năm mà không bị phát hiện khiến một bộ phận cán bộ coi thường pháp luật, thậm chí công khai nhận tiền trong khi thi hành nhiệm vụ. Một số quy định của Nghị định 15 còn bất cập, tạo điều kiện cho cán bộ lạm dụng và doanh nghiệp tác động trái pháp luật.
C01 kiến nghị rà soát, sửa đổi các khoản tại điều 5, 6, 7 của Nghị định 15, theo hướng định lượng hóa tiêu chí thẩm định, giảm yếu tố định tính, quy định rõ các trường hợp bắt buộc từ chối hồ sơ, tránh việc yêu cầu bổ sung nhiều lần không có căn cứ.
Bộ Công an đề xuất áp dụng hệ thống quản lý hồ sơ điện tử, ghi nhận toàn bộ thao tác, thời gian và lý do bổ sung, nhằm kiểm soát trách nhiệm cá nhân. Nếu cán bộ tự ý kéo dài thời gian xử lý không có căn cứ pháp lý, cần có chế tài cụ thể ghi trong nghị định.
Ngoài ra, những người xử lý hồ sơ ở lĩnh vực nhạy cảm phải được luân chuyển định kỳ, ngăn chặn lợi ích nhóm, và cần ban hành hướng dẫn thống nhất về chỉ tiêu kiểm nghiệm bắt buộc để tránh tình trạng tùy tiện yêu cầu bổ sung không cần thiết.