Bộ Giao thông Vận tải đang nghiên cứu quy hoạch đường sắt thời kỳ 2021-2030, tầm nhìn đến 2050. Trong đó đơn vị tư vấn tính toán phương án đầu tư tuyến đường sắt tốc độ cao (350 km/h) , tổng chiều dài 651 km , bao gồm đoạn Hà Nội – Vinh và TP HCM - Nha Trang. Về vấn đề này, Nguyên Thứ trưởng Kế hoạch và Đầu tư, Viện trưởng Viện nghiên cứu Quy hoạch Phát triển - ông Đặng Huy Đông cho biết:
“Sau gần nửa thế kỷ bị quên lãng, hệ thống cơ sở vật chất của ngành đường sắt từ hạ tầng, phương tiện, thiết bị đã bị xuống cấp nặng nề. Trong khi các ngành khác được đầu tư lớn, tiến tới hiện đại tương đương với các quốc gia khác trong khu vực thì đường sắt vẫn rất lạc hậu; đánh mất khả năng cạnh tranh do chạy quá chậm, không đúng giờ, giá vé đắt hơn ôtô. Ngoài ra, các tuyến đường sắt không đến thẳng cảng biển nên mất lợi thế vận tải hàng hóa”.
Cụ thể, hiện tại thị phần vận tải đường sắt hiện chỉ còn trên 1%, đây cũng chính là nguyên nhân khiến năng lực vận tải trong nước bị mất cân đối. Chi phí lưu thông hàng hóa (logistic) tăng cao, trên 20% GDP làm cho giá bán hàng hóa gia tăng, sức cạnh tranh của nền kinh tế bị ảnh hưởng. Còn đường bộ xây dựng chiếm dụng đất gấp 6 lần đường sắt nên tốn kém đất đai, số phương tiện lớn và tiêu tốn nhiên liệu khiến ùn tắc, ô nhiễm, tai nạn, gây thiệt hại cho xã hội. Trong khi đó, Việt Nam là đất nước đất chật người đông, không nên phát triển giao thông đường bộ, càng không nên khuyến khích phương tiện giao thông cá nhân.
Chính vì thế, theo ông Đông, chúng ta phải đầu tư đường sắt để tăng tốc độ chạy tàu, phục vụ hành khách đi lại thuận lợi ở phân khúc giữa (300-800 km), kết hợp với vận tải hàng hóa. Tuy nhiên, đơn vị tư vấn tính toán phương án đầu tư tuyến đường sắt vận tốc lên tới 350 km/h để giúp tăng tốc độ chạy tàu. Với tốc độ khai thác này thì đoàn tàu chỉ có thể phục vụ chở khách, không chở hàng, nghĩa là không giúp cải thiện năng lực cạnh tranh của đường sắt trong lĩnh vực vận tải hàng hóa.
Tàu cao tốc sẽ không thể cạnh tranh được với máy bay
Nói về những bất cập khi xây tàu cao tốc tại Việt nam, Nguyên thứ trưởng kế hoạch và đầu tư đưa ra ví dụ về tàu cao tốc Shinkanshen của Nhật. Đây là chuyến tàu đi từ Tokyo đến Kyoto với giá 200 USD, tương tương chặng Hà Nội - Huế. Nếu chúng ta đầu tư theo công nghệ tàu 350 km/h giống như thế này thì cũng phải chịu giá vé đắt như vậy. Với thu nhập của người Việt Nam, không phải ai cũng có điều kiện đi tàu cao tốc và ngành đường sắt sẽ không đạt được mục tiêu phục vụ đại chúng.
Ngoài ra, nếu đầu tư tàu cao tốc với tổng vốn đầu tư 50-60 tỷ USD thì chúng ta sẽ phải vay ODA, nghĩa là đất nước phải gánh nợ, ảnh hưởng đến kinh tế vĩ mô. Một thực trạng khác là hiện tại hàng không giá rẻ phát triển mạnh, giá vé máy bay Hà Nội - Vinh chỉ trên dưới 500.000 đồng. Nếu đi tàu cao tốc 350 km/h từ Hà Nội vào Vinh, giá vé sẽ cao hơn vé máy bay, tàu sẽ không thể cạnh tranh được.
Phản đối việc đầu tư đoàn tàu tốc độ 350km/h, ông Đông cũng đề xuất những phương án khác để giúp cải thiện năng lực vận tải của ngành đường sắt. Nếu tăng tốc độ tàu hàng tăng lên 100 km/h thay vì chỉ khoảng 50 km/h như hiện tại, thì sẽ cạnh tranh tốt hơn so với vận chuyển hàng hóa bằng đường bộ, giúp giảm container trên đường bộ.
Chính vì thế, Việt Nam không nên xây mới tàu tốc độ cao mà hãy nâng cấp tuyến đường sắt cũ khổ một mét hiện nay. Đồng thời, xây dựng thêm một tuyến đường sắt đôi, khổ 1.435 mét đạt tốc độ thiết kế 200 km/h, để khai thác tàu khách tốc độ 150 km/h và chạy tàu hàng tốc độ 100 km/h.
Nghĩa là vừa cải thiện được vấn đề tàu chở khách, lẫn tàu vận chuyển hàng hóa. Đây là đoàn tàu này sẽ nhanh hơn tàu tốc độ cao 350 km/h như đơn vị tư vấn đề xuất; đồng thời, đáp ứng ngay nhu cầu vận tải hàng hóa và hành khách trong hiện tại. Tuy nhiên, chúng ta vẫn có thể xây dựng trước đoạn Hà Nội đến Vinh nhằm lấy lại hình ảnh của ngành đường sắt. Lúc đó, đoàn tàu chạy nhanh hơn, an toàn và đúng giờ nên sẽ có nhiều người lựa chọn. Ông Đông gợi ý:
“Thử tượng tưởng cuối tuần bạn có thể đưa cả gia đình lên tàu, thong thả ngắm cảnh sẽ thú vị hơn là ngồi trên xe ôtô đi chơi”.
Đứng ở góc độ hành khách, tiêu chí lựa chọn phương tiện gì là kết hợp cân đối giữa thời gian, chi phí và mức độ an toàn. Trong đó, chi phí là nhạy cảm đối với đại đa số người có thu nhập trung bình khá trở xuống, khoảng 80% dân số hiện nay. Đi tàu tốc độ 150 km/h mất 4-5 giờ tương đương thời gian đi máy bay mà có chi phí thấp hơn thì người ta sẽ đi tàu vì thoải mái hơn.
