Nếu nhìn vào những diễn biến gần đây trên chính trường thế giới, đặc biệt là động thái Mỹ dùng đất hiếm để đem ra đàm phán với Ukraina, chuyên gia cho rằng, Việt Nam vẫn đang nắm “át chủ bài”, kho báu quý giá để hợp tác chiến lược với nhiều đối tác lớn nhất là trong cuộc chiến công nghệ Mỹ - Trung.
Tuy sở hữu tiềm năng lớn nhưng Việt Nam vẫn chưa tận dụng được lợi thế từ đất hiếm do hạn chế về công nghệ khai thác và chế biến. Đây là thách thức nhưng cũng là cơ hội để hợp tác quốc tế, đặc biệt với Mỹ, nhằm phát triển ngành công nghiệp bán dẫn và nâng cao vị thế trong chuỗi cung ứng toàn cầu.
'Cơn khát' đất hiếm cầu: Việt Nam nắm cả kho báu chưa được khai phá
Đất hiếm là nguyên liệu thiết yếu trong rất nhiều ngành công nghệ cao như sản xuất smartphone, xe điện, các loại vũ khí hiện đại và công nghiệp hàng không vũ trụ. Trung Quốc hiện là quốc gia thống lĩnh thị trường đất hiếm toàn cầu, khi kiểm soát khoảng 70% nguồn cung khoáng sản đất hiếm quan trọng của thế giới.
Giai đoạn 2020 - 2023, Mỹ đã nhập khẩu tới 70% đất hiếm từ Trung Quốc. Cuối năm 2024, giữa lúc căng thẳng thương mại leo thang, Trung Quốc đã cấm xuất khẩu một số khoáng sản quan trọng trong lĩnh vực quân sự. Trước đó, năm 2023, Bắc Kinh cũng ban hành lệnh cấm xuất khẩu công nghệ sản xuất nam châm đất hiếm.
Đất hiếm là lợi thế lớn có thể thu hút các tập đoàn công nghệ lớn trên thế giới, trong đó có nhiều tập đoạn đã đến Việt Nam hợp tác mở nhà máy, mở rộng đầu tư thời gian qua. Có thể kể đến những cái tên quen thuộc như Foxconn Technology Group, GoerTek và Luxshare Precision Industry - những nhà sản xuất linh kiện, sản phẩm cho Apple - đều đã đặt cơ sở sản xuất ở Việt Nam.
Song, dù có dịch chuyển sản xuất vào Việt Nam nhưng đa số các nhà máy đều chỉ thực hiện công đoạn cuối của chuỗi sản xuất như lắp ráp, đóng gói. Hiếm có nhà đầu tư nào thực hiện những công đoạn đầu như sản xuất chip, nam châm…
Trong khi đó, nếu xét về lợi thế, Việt Nam sở hữu trữ lượng đất hiếm đứng thứ 2 thế giới, chỉ sau Trung Quốc. Một bài báo trên Bloomberg bình luận, loại khoáng sản này rất hiếm và có vai trò quan trọng trong ngành công nghiệp hiện đại. Nhiều loại đất hiếm có đặc tính điện từ độc đáo, làm cho chúng trở nên hữu ích trong điện tử, xe điện, thiết bị y tế và laser.
“Với việc nắm giữ trữ lượng đất hiếm khổng lồ, Việt Nam thu hút ánh nhìn từ nước ngoài”, - Bloomberg nhận định.
Trên thực tế, không phải chỉ có những cường quốc như Mỹ, mà toàn bộ nền công nghiệp hiện đại toàn cầu đều cần nguồn nguyên liệu đất hiếm.
Chưa tận dụng được lợi thế
Báo Thanh niên dẫn đánh giá của TS. Nguyễn Minh Tuấn, Viện Nghiên cứu châu Mỹ (Viện Hàn lâm Khoa học Xã hội Việt Nam) cho rằng, dù trữ lượng tài nguyên đất hiếm của Việt Nam đứng thứ 2 trên thế giới, nhưng sản lượng cung cấp cho thế giới vẫn còn hạn chế.
Theo đó, sản lượng khai thác đất hiếm của Việt Nam hiện nằm trong nhóm các nước khai thác chưa đến 4% tổng sản lượng nguồn cung đất hiếm toàn cầu. Sản lượng đất hiếm thô của Việt Nam từ năm 2000 - 2011 vào khoảng 400 tấn, năm 2019 và 2020 lần lượt là 1.300 tấn và 1.000 tấn.
Cho đến nay, theo thông tin ghi nhận, mới có 4 mỏ đất hiếm quy mô lớn nằm tại khu vực Tây Bắc đã hoàn thành công tác thăm dò. Trong đó, có 2 mỏ đã được cấp phép khai thác là mỏ Đông Pao và mỏ Nậm Xe.
Theo TS. Khương Quang Đồng, đất hiếm là một trong những nguyên liệu chiến lược để sản xuất chất bán dẫn. Trong quá khứ, Trung Quốc từng dùng đất hiếm và các khoáng sản khác để làm vũ khí "răn đe" khi cần thiết. Đến nay, đất hiếm của Ukraina lại một lần nữa được mang ra để đàm phán về hòa bình cho nước này.
Không chỉ có Mỹ, nền công nghiệp 4.0 toàn cầu đang chạy đua để có được nguồn cung khoáng sản quan trọng, mà đất hiếm là một ví dụ. Các khoáng sản này được sử dụng cho chất bán dẫn, điện thoại di động và các sản phẩm khác.
Việc Việt Nam chưa có công nghệ khai thác thân thiện với môi trường và công nghệ chế biến sâu đang là trở ngại rất lớn để nâng cao lợi thế của mình. Song, thời gian qua, Mỹ, Hàn Quốc… đã bàn đến việc hợp tác với Việt Nam theo hướng đôi bên cùng có lợi, chẳng hạn như trao đổi công nghệ - khoáng sản.
TS. Khương Quang Đồng cho rằng, Việt Nam hoàn toàn có thể sử dụng đất hiếm làm "át chủ bài" để trao đổi, sớm tìm kiếm cơ hội gia nhập chuỗi cung ứng vật liệu chiến lược với các đối tác lớn. Để giảm tình trạng xuất siêu, Việt Nam có thể đẩy mạnh hợp tác khai thác với Mỹ, nhập máy móc từ đó.
“Chúng ta đang có chiến lược phát triển ngành công nghiệp bán dẫn nên đây là giai đoạn cuối cùng mà chúng ta cần vượt qua để đẩy mạnh xây dựng nền công nghiệp bán dẫn sớm thành hình, thành khối", - chuyên gia năng lượng nhận định.
Biến đất hiếm thành “át chủ bài”
Về phần mình TS. Nguyễn Minh Tuấn cho rằng, Chính phủ Mỹ hiện nay vẫn đặt mục tiêu để ngành công nghiệp khai thác và chế biến đất hiếm quay trở lại nước này nhưng đòi hỏi phải đảm bảo các quy định về an toàn môi trường trong khai thác và phân tách đất hiếm.
Trong ngắn hạn, khi chưa có công nghệ phân tách đất hiếm mới, Hoa Kỳ chắc chắn sẽ thúc đẩy quan hệ đối tác cung ứng đất hiếm ngoài Trung Quốc. Đây là cơ hội cho các nước có tiềm năng cung ứng đất hiếm khác như Việt Nam.
“Hiện Việt Nam và Mỹ đã nâng cấp lên quan hệ đối tác chiến lược toàn diện, kéo theo hàng loạt doanh nghiệp công nghệ Mỹ tới Việt Nam, chứng tỏ chính phủ Mỹ ghi nhận tiềm năng của ta trong chuỗi cung ứng. Thế nên, với "át chủ bài" đất hiếm, Việt Nam cần đẩy mạnh hợp tác với các tập đoàn công nghệ lớn của Mỹ trong việc khai thác cũng như chuyển giao công nghệ phân tách đất hiếm để đẩy mạnh phát triển ngành công nghiệp bán dẫn", - TS. Tuấn nhận định.
Chuyên gia cho rằng, Việt Nam cần sớm tìm ra công nghệ phân tách đất hiếm phù hợp với các loại quặng để nắm "át chủ bài", đẩy mạnh tăng tốc cho ngành công nghiệp bán dẫn quan trọng mà Chính phủ đã đưa ra.
Ông Tuấn chia sẻ, có một số điểm cần lưu ý để phát huy tiềm năng, lợi thế của Việt Nam. Thứ nhất, việc cấp giấy phép khai thác đất hiếm phải đi kèm với giấy phép xác nhận sở hữu công nghệ phân tách đất hiếm. Có như vậy mới không bị thất thoát tài nguyên, hạn chế tối đa việc khai thác và bán đất hiếm dạng thô giá rẻ.
Thứ hai, việc kiểm tra, giám sát khai thác đất hiếm cần được thực hiện một cách thường xuyên, đồng thời có chế tài mạnh nếu vi phạm.
Thứ ba, mở rộng hợp tác với chuyên gia các nước khác, đặc biệt là Mỹ và các nước châu Âu nhằm nâng cao khả năng tìm ra công nghệ phân tách đất hiếm phù hợp cho các loại quặng đất hiếm ở Việt Nam.
Thứ tư, Mỹ đang tiếp tục mở rộng các đối tác cung cấp đất hiếm ngoài Trung Quốc. Trong bối cảnh đó, Việt Nam có thể tận dụng cơ hội đẩy mạnh hợp tác nhằm chuyển giao công nghệ phân tách đất hiếm cho mình.