Việt Nam không thể mãi dựa vào xuất khẩu

Đây là ý kiến của TS. Lê Duy Bình, Giám đốc Economica Vietnam. Ông cũng khuyến nghị các doanh nghiệp phải đi đầu trong sáng tạo, đồng thời nắm quyền sở hữu và làm chủ thương hiệu.

Trong 2 ngày 15 và 16/9, tại Hà Nội đã diễn ra Diễn đàn Kinh tế tư nhân 2025. Sự kiện do Hội Doanh nhân trẻ Việt Nam chủ trì, với sự đồng hành của lãnh đạo Chính phủ, các bộ, ngành, địa phương cùng cộng đồng hơn 1.500 doanh nhân, chuyên gia và tổ chức quốc tế.

Phiên thảo luận của diễn đàn đã tập trung nhận diện những thách thức lớn nhất mà doanh nghiệp Việt Nam đang đối mặt khi hội nhập quốc tế. Đó là năng lực tham gia chuỗi cung ứng toàn cầu còn hạn chế, chi phí logistics cao, sự thiếu hụt hiểu biết về luật lệ quốc tế, cơ chế liên kết vùng chưa hiệu quả, cùng những vướng mắc về chứng nhận xuất xứ, chính sách thuế và thủ tục hành chính.

Ngoài ra, nhiều ý kiến tại phiên làm việc cũng đặt ra yêu cầu bức thiết về phát triển kinh tế xanh, hoàn thiện thể chế và xúc tiến thương mại quốc tế theo hướng hiện đại, chuyên nghiệp.

Ông Mai Hữu Tín – Chủ tịch HĐQT Tập đoàn U&I, nguyên Chủ tịch Hội Doanh nhân trẻ Việt Nam khóa IV – cho rằng “mũi nhọn chiến lược” cần được mài sắc chính là xuất khẩu. Theo ông, xuất khẩu đã góp phần quan trọng giúp Việt Nam thoát nghèo, đồng thời tạo ra hàng chục triệu việc làm. Do vậy, việc nhận diện đúng những ngành còn tiềm năng phát triển trên phạm vi toàn cầu và hỗ trợ họ phát huy tối đa thế mạnh là nhiệm vụ có ý nghĩa sống còn.

Thực tế, Việt Nam đã ký nhiều hiệp định thương mại tự do (FTA), nhưng tỷ lệ tận dụng ưu đãi còn khá thấp. Hàng hóa Việt Nam hiện đã xuất hiện ở nhiều quốc gia, song thương hiệu Việt lại chưa tạo được vị thế đủ mạnh. Đây là thời điểm, theo ông Tín, cần nhìn thẳng vào điểm yếu và tìm giải pháp đồng hành, để doanh nghiệp Việt không chỉ “theo kịp” mà còn có thể “đi trước” trong tiến trình hội nhập quốc tế.

Chia sẻ tại diễn đàn, TS. Lê Duy Bình – Giám đốc Economica Vietnam – khẳng định vai trò trọng yếu của xuất khẩu đối với tăng trưởng kinh tế. Ông dẫn số liệu: năm 2024, tổng kim ngạch xuất nhập khẩu đạt 786,1 tỷ USD, xuất siêu 23,8 tỷ USD. Riêng kim ngạch xuất khẩu 404,9 tỷ USD đã giúp Việt Nam duy trì vị thế trong nhóm các quốc gia có độ mở thương mại lớn nhất thế giới, đóng góp khoảng 19% tăng trưởng GDP năm 2024.

Không chỉ mang lại giá trị kim ngạch, xuất khẩu còn có tác động vĩ mô rõ rệt: tạo nguồn thu ngoại tệ, góp phần cân bằng cán cân thanh toán, nâng cao dự trữ ngoại hối, ổn định tỷ giá và từ đó củng cố nền tảng kinh tế vĩ mô.

Một điểm đáng chú ý khác là quy mô doanh nghiệp và lao động tham gia xuất nhập khẩu. Hiện có khoảng 88.700 doanh nghiệp trực tiếp hoạt động trong lĩnh vực này, tạo công ăn việc làm và sinh kế cho khoảng 12,5 triệu lao động, tương đương 30% lực lượng lao động cả nước. Trong đó, hơn 6,5 triệu người trực tiếp gắn với sản xuất, chế biến hàng xuất khẩu – trải rộng từ ngành chế biến, thương mại cho tới logistics, vận tải.

Tuy vậy, cơ cấu xuất khẩu vẫn còn nhiều hạn chế. Tăng trưởng chủ yếu dựa vào mở rộng kim ngạch, trong khi giá trị gia tăng và tỷ lệ nội địa hóa còn thấp. Cả doanh nghiệp trong nước lẫn khu vực FDI đều phụ thuộc nặng nề vào nhập khẩu nguyên liệu, linh kiện và máy móc.

Ví dụ, toàn bộ giá trị xuất khẩu điện thoại và linh kiện hiện nằm trong tay khu vực FDI, trong khi tới 89% linh kiện đầu vào phải nhập khẩu. Ngành dệt may dù đã nỗ lực nhưng mới đạt tỷ lệ nội địa hóa 45-50%, nghĩa là hơn một nửa nguyên phụ liệu, đặc biệt là vải và sợi, vẫn phải mua từ nước ngoài.

Theo chuyên gia, sự phụ thuộc này làm giảm khả năng chủ động của doanh nghiệp, giảm hiệu quả lan tỏa của xuất khẩu đối với nền kinh tế trong nước, đồng thời hạn chế sự phát triển của ngành công nghiệp hỗ trợ.

Ông lưu ý, việc chuyển trọng tâm này cần bao gồm nâng cao giá trị gia tăng của sản phẩm, đẩy mạnh tỷ lệ nội địa hóa, phát triển công nghiệp hỗ trợ và chuỗi cung ứng trong nước, cũng nhưchú trọng yếu tố bền vững, tiêu chuẩn môi trường và xã hội. Có như vậy, xuất khẩu mới trở thành động lực dài hạn và thực chất cho tăng trưởng, thay vì phụ thuộc vào biến động ngắn hạn của thị trường thế giới.

TS. Lê Duy Bình kiến nghị cộng đồng doanh nghiệp cần mạnh dạn thay đổi tư duy: chuyển từ chiến lược “gia công, sản xuất thuê” sang “sáng tạo, sở hữu và làm chủ thương hiệu”. Sự tiên phong không chỉ nằm ở việc tìm kiếm thị trường mới mà còn ở cách tiếp cận mới – coi trọng thương hiệu và giá trị độc đáo, thay vì chỉ dựa vào lợi thế chi phí thấp.

Để đạt được điều này, doanh nghiệp phải đầu tư nhiều hơn cho đổi mới công nghệ, nâng cao tiêu chuẩn chất lượng sản phẩm, đồng thời đáp ứng đầy đủ các yêu cầu khắt khe về môi trường, lao động và truy xuất nguồn gốc của các thị trường khó tính như EU, Mỹ hay Nhật Bản. Đây sẽ là yếu tố quyết định để doanh nghiệp Việt trụ vững và bứt phá trong bối cảnh toàn cầu ngày càng đề cao phát triển xanh và kinh tế tuần hoàn.