Tôm Indonesia nhiễm phóng xạ, tôm Việt chớp thời cơ vàng

Trước tình hình này, Hiệp hội Chế biến và Xuất khẩu Thủy sản Việt Nam (VASEP) nhận định rằng các doanh nghiệp tôm Việt cần chủ động tận dụng cơ hội trong khủng hoảng để mở rộng thị phần.

Theo thông tin từ VASEP, vào tháng 8 vừa qua, Cơ quan Quản lý Thực phẩm và Dược phẩm Mỹ (FDA) đã phát hiện đồng vị phóng xạ Cesium-137 trong một lô hàng tôm chế biến có nguồn gốc từ Indonesia. Lô hàng này được sản xuất tại nhà máy PT Bahari Makmur Sejati (BMS), nằm gần khu công nghiệp Cikande thuộc đảo Java.

Đây là khu vực được cho là đang chịu ảnh hưởng bởi ô nhiễm phóng xạ lan rộng. Sau đó, nhà chức trách Indonesia đã tiến hành cuộc điều tra khẩn cấp và phát hiện hơn 20 cơ sở trong khu vực có dấu hiệu nhiễm Cs-137.

Trước phát hiện này, FDA đã ra quyết định tăng cường kiểm soát, yêu cầu chứng nhận nhập khẩu bắt buộc đối với tôm và các sản phẩm thủy sản từ những khu vực có nguy cơ cao. Quy định bắt đầu có hiệu lực từ cuối tháng 10/2025, ngay lập tức gây chấn động trong ngành tôm Indonesia – quốc gia đang là nhà xuất khẩu tôm lớn thứ tư thế giới, chiếm khoảng 6% tổng lượng tôm xuất khẩu toàn cầu và gần 60% nguồn cung tôm của Mỹ từ khu vực Đông Nam Á.

Trong vòng vài tuần sau khi sự cố được công bố, các nhà nhập khẩu Mỹ đã đồng loạt tạm ngừng đặt hàng. Nhiều lô hàng bị hoàn trả hoặc phải qua kiểm nghiệm bổ sung. Dữ liệu cho thấy, trong 8 tháng đầu năm 2025, Indonesia xuất khẩu 137.647 tấn tôm, đạt giá trị khoảng 1,18 tỷ USD; riêng tháng 8, lượng xuất khẩu chỉ đạt 14.862 tấn, giảm 19% so với cùng kỳ năm 2024.

Sau khi vụ việc bị phát hiện, lượng đơn đặt hàng tôm chế biến giảm từ 30–35%, giá tôm nguyên liệu trong nước rớt tới 35%, khiến chuỗi cung ứng gần như tê liệt. Các doanh nghiệp chế biến buộc phải cắt giảm sản lượng, trong khi người nuôi tôm không có đầu ra ổn định. Nhiều nhà máy còn phải chi thêm hàng chục nghìn USD cho mỗi lô hàng để đáp ứng yêu cầu kiểm nghiệm phóng xạ từ FDA.

Tạp chí Doanh nhân Việt Nam dẫn đánh giá của VASEP nhận định, trong trung hạn, Indonesia sẽ phải đối mặt với nguy cơ mất uy tín thương mại nghiêm trọng, đặc biệt là tại thị trường Mỹ – nơi đặt ra các tiêu chuẩn vệ sinh an toàn thực phẩm khắt khe nhất. Ngay cả khi công tác khử nhiễm hoàn tất, việc lấy lại lòng tin của người mua có thể mất đến hàng năm. Các nhà nhập khẩu nhiều khả năng sẽ chuyển hướng sang đặt hàng ở những quốc gia được đánh giá là an toàn và minh bạch hơn.

Sự cố phóng xạ ở Indonesia không chỉ tác động trong phạm vi quốc gia mà còn làm rung chuyển chuỗi cung ứng tôm toàn cầu. Khi nguồn cung từ Indonesia giảm đột ngột, thị trường Mỹ rơi vào tình trạng thiếu hụt tạm thời, dẫn đến giá tôm chế biến cao cấp tăng nhẹ. Trong khi đó, tại Indonesia, giá tôm nguyên liệu lại giảm mạnh do không thể tiêu thụ được hàng tồn.

Trước tình thế đó, các quốc gia có năng lực chế biến mạnh như Ấn Độ, Ecuador và Việt Nam – vốn có hệ thống kiểm soát chất lượng và chứng nhận đầy đủ – trở thành những lựa chọn thay thế tiềm năng để lấp vào khoảng trống mà Indonesia để lại.

Tuy nhiên, VASEP cũng cảnh báo rằng vụ việc này có thể khiến các quy định nhập khẩu trên phạm vi toàn cầu bị siết chặt hơn. Nhiều nhà nhập khẩu lớn tại Mỹ và châu Âu có thể mở rộng phạm vi kiểm tra phóng xạ và hóa chất cho toàn bộ sản phẩm tôm nhập khẩu, bất kể nguồn gốc. Hệ quả là chi phí kiểm nghiệm, thủ tục giấy tờ và thời gian thông quan sẽ tăng lên đáng kể đối với mọi quốc gia xuất khẩu.

Trong ngắn hạn, VASEP dự báo thị trường tôm thế giới sẽ còn biến động mạnh. Indonesia có thể tạm thời mất một phần thị phần tại Mỹ, tạo cơ hội cho các nước châu Á khác bù đắp nguồn cung. Tuy nhiên, giá tôm nguyên liệu trong khu vực vẫn sẽ dao động mạnh, phụ thuộc vào tiến độ kiểm soát ô nhiễm và phục hồi của Indonesia.

Nếu Indonesia hoàn tất công tác khử nhiễm vào quý II/2026 và được phép xuất khẩu trở lại, thị trường dự kiến sẽ dần ổn định. Tuy nhiên, chi phí tuân thủ các tiêu chuẩn mới và kiểm định an toàn sẽ duy trì ở mức cao, kéo theo giá tôm thành phẩm toàn cầu có thể tăng thêm khoảng 5–8%. Ngoài ra, xu hướng tiêu dùng cũng sẽ chuyển dịch sang các sản phẩm chế biến sâu, có khả năng truy xuất nguồn gốc và được chứng nhận an toàn rõ ràng hơn.

Trước bối cảnh này, VASEP nhấn mạnh rằng các doanh nghiệp tôm Việt Nam cần chủ động chuyển hóa khủng hoảng thành cơ hội tăng trưởng.

Hiệp hội khuyến nghị doanh nghiệp nên triển khai kiểm nghiệm chủ động và công bố kết quả minh bạch. Cần thực hiện kiểm soát từ khâu nuôi trồng đến chế biến, bao gồm cả vùng nuôi, kho lạnh và nhà máy, nhằm đảm bảo toàn bộ chuỗi cung ứng đạt chuẩn an toàn quốc tế. Việc sở hữu hồ sơ kiểm nghiệm được quốc tế công nhận sẽ giúp doanh nghiệp Việt dễ dàng vượt qua các rào cản kỹ thuật khi xuất khẩu.

Song song đó, cần tập trung phát triển các sản phẩm có giá trị gia tăng cao. Khi niềm tin của người tiêu dùng được củng cố, phân khúc tôm chế biến sâu – như tôm nấu chín, tôm tẩm bột hoặc tôm tẩm gia vị – sẽ mang lại lợi nhuận lớn hơn và ít chịu ảnh hưởng bởi các yêu cầu kiểm định khắt khe áp dụng cho hàng tươi sống.

Ngoài ra, VASEP đề xuất các doanh nghiệp Việt nên đa dạng hóa thị trường xuất khẩu. Dù Mỹ hiện là thị trường quan trọng nhất, việc đồng thời mở rộng sang châu Âu, Nhật Bản, Canada và Trung Quốc sẽ giúp giảm phụ thuộc vào một thị trường duy nhất, qua đó hạn chế rủi ro nếu các nước nhập khẩu thắt chặt quy định kiểm soát.