Hôm nay chúng ta có cần OSCE hay chăng? Có. Tổ chức OSCE hiện tại có đảm bảo an ninh và hợp tác hiệu quả ở châu Âu hay chăng? Không. Hơn nữa là đã lâu không đảm đương nổi chức năng cơ bản đó.
Kết luận: Nên mai táng OSCE trong danh dự và tạo lập một tổ chức mới đáp ứng được những mục tiêu trước đó đã đề ra. Chẳng có gì đáng sợ trong việc này. Bởi mọi thứ đều có sinh có diệt, theo qui luật tự nhiên.
Trong lĩnh vực quân sự-chính trị, OSCE hứng vô số khiếu kiện phiền trách, và chỉ là tổ chức kiểm soát hành vi của các bên trong thời gian xung đột. Trong lĩnh vực kinh tế, vai trò của OSCE là con số 0 tròn trĩnh. Trong lĩnh vực nhân đạo, các cơ cấu tương ứng và các quan sát viên OSCE đang tạo ra nhiều xung đột giữa các quốc gia hơn là giúp đỡ tháo gỡ giải quyết khúc mắc. Và thường xuyên hơn cả, nếu gọi sự vật bằng đúng tên của nó, thì OSCE đơn giản là ràng buộc một vài quốc gia phải tuân theo những tiêu chí chính trị và chuẩn mực văn minh của những nước khác. Nhưng những "thành tích" như vậy thì cả các "tổ chức châu Âu" khác cũng có thể làm được, từ Hội đồng châu Âu và các cơ cấu trực thuộc cho đến Liên minh châu Âu. Vậy thì còn OSCE để làm gì?
Nói cách khác, chút ít tốt đẹp mà OSCE làm, chỉ là sao chép công việc của những cơ cấu khác. Còn những nội dung thực sự nghiêm túc và cần thiết (an ninh quân sự và hợp tác kinh tế) thì chẳng ai cho tổ chức này tiếp cận.
Vậy thì, Tổ chức An ninh và Hợp tác châu Âu mới, tạo lập từ đầu, cần phải như thế nào?
Điểm đầu tiên và chính yếu nhất — tổ chức này cần chỉ bao gồm các nước châu Âu. Trong OSCE mới, không giống như hiện tại, không cần có Hoa Kỳ và Canada, cũng như những quốc gia độc lập phát sinh từ các nước Cộng hòa thuộc Liên Xô cũ ở Trung Á.
Điểm thứ hai. Các thành viên của tổ chức mới trong vai trò tư vấn cần phải là những quốc gia chưa được công nhận: từ không gian hậu xô-viết, trước hết hiển nhiên là Abkhazia và Nam Ossetia (mà Nga đã công nhận), cũng như Cộng hòa Pridnestrovia Moldova và Cộng hòa Nagorno-Karabakh, CHND Donetsk và CHND Lugansk. Và cả Cộng hòa Kosovo.
Điểm thứ ba. Cơ cấu của tổ chức mới cần thừa nhận cả hiện thực khác nữa — đó chính là tính phân chia của châu lục Âu. Hiện thời mọi cố gắng xây dựng một ngôi nhà chung châu Âu đều không thành. Không có cơ sở nào để cho rằng sẽ làm được trong tương lai. Thực tế là như sau: trên lục địa hiện hữu hai khối quân sự là NATO và Tổ chức Hiệp ước An ninh tập thể CSTO — và hai hiệp hội kinh tế (thậm chí rộng hơn) là Liên minh châu Âu và Cộng đồng kinh tế Á-Âu. Bốn tổ chức này cần làm việc cùng nhau để tạo ra cơ cấu đặc biệt bên trong thực thể mới. Và tương ứng là hoạch định các biện pháp để đảm bảo an ninh quân sự tập thể và hợp tác kinh tế.
Điểm thứ tư. Cần ấn định nguyên tắc bất di bất dịch của tổ chức mới: không can thiệp vào công việc của châu Âu và các quốc gia ngoài châu Âu, cũng như các thành viên cùng tổ chức không can thiệp vào công việc nội bộ của nhau.
Điểm thứ năm. Trong tổ chức mới, đương nhiên tất cả các thành viên cần có quyền bình đẳng ngang nhau (nguyên tắc nhất trí), xác định điểm xuất phát cho công việc trong nửa thế kỷ tiếp theo là con đường chiến lược của châu Âu dựa trên cơ sở nhận thức tỉnh táo và tiếp nhận hiện thực một cách trung thực. Mà đó chính là: quyết định tập hợp tất cả vào việc xây dựng "ngôi nhà chung châu Âu" hoặc từ bỏ việc tạo lập lâu đài trong không khí, chuyển động theo hướng thiết lập và củng cố sự hợp tác chính trị, quân sự và kinh tế hữu hiệu giữa các nước đồng minh ở những phần khác nhau của châu Âu.
Còn Nga như là một quốc gia châu Âu tỉnh táo và có trách nhiệm, như một cường quốc châu Âu vĩ đại, cần làm những gì? Hoàn toàn không nhiều: tuyên bố ra khỏi OSCE đang cáo chung trong hình hài hiện nay, và đề xuất với các nước châu Âu bản kế hoạch cụ thể nhằm tạo ra một tổ chức mới, dựa trên những nguyên tắc đã mô tả ở trên. Và tiếp theo là lựa chọn tự do của các quốc gia chủ quyền ở châu Âu, nếu như ngoài Nga ở châu lục này vẫn còn tồn tại những quốc gia như vậy.
Chuyên viên phân tích chính trị Nga Vitaly Tretyakov kết luận: Trên tấm bia mộ của OSCE có thể khắc mấy chữ: "Đường đời khởi đầu bằng những dự định tốt đẹp, nhưng lịch sử lại rẽ theo ngả khác".
