Cưỡi ngựa đi khắp Việt Nam

Và đối với họ chuyến du ngoạn khắp đất nước này vào thời điểm đó lại không hề có máy bay hoặc xe buýt, xe máy hoặc ô tô. Khi đó chỉ mới bắt đầu lắp đặt tuyến đường sắt từ Hà Nội và đường xe điện ở Sài Gòn. Người ta di chuyển bằng những cách khác nhau: trên kiệu, trong xe kéo thắng trâu hoặc là trên bành voi. Duy có một người Nga mà phương tiện giao thông là con ngựa. Cho đến nay ông vẫn là vị du khách độc nhất đã đến Việt Nam và rong ruổi khắp từ Bắc vào Nam, trên lưng ngựa. Đó là thành viên Hiệp hội Địa lý Nga, Bá tước Konstantin Vyazemski.  

Nhà nghiên cứu ở Matxcơva là TS Anatoly Sokolov, người đã có công để cuốn nhật ký lữ hành của Bá tước được xuất bản tại Matxcơva, kể rằng:  "Konstantin Vyazemski sinh năm 1852. Bá tước sống trên đời 52 năm, thì có 16 năm ông dành cho những chuyến đi khắp nước Nga, châu Á, châu Âu và châu Phi. Bá tước đã cưỡi ngựa vượt qua hơn 300.000 km — tức là bằng 8 lần vòng quanh Trái đất theo đường xích đạo. Thời gian cuối đời, Bá tước trở thành tu sĩ và chọn lối sống ẩn dật trong tu viện".

Chúng tôi đặc biệt quan tâm đến hành trình du ngoạn của vị Bá tước người Nga này đến châu Á. Vyazemski khởi hành vào năm 1891, vượt qua 46.000 km xuyên Mông Cổ, Trung Hoa, Tây Tạng, Việt Nam, Campuchia, Lào, Birma, Xiêm và Ấn Độ. Trên chặng đường ấy ông đã không chỉ một lần gặp khó khăn nguy hiểm khác trên đường trường: vị lữ khách Nga không chỉ một lần bị tấn công, hai lần bị cướp, trúng thương ở vai và chân, bị bắt làm tù binh với hai tuần lễ sống trong cảnh giam hãm, lên cơn sốt cao đến kiệt sức.

Vyazemski khởi đầu cuộc hành trình từ hoang mạc Gobi. Xuyên qua Trung Quốc, ngày 14 tháng Ba 1892 Bá tước Nga đặt chân lên đất Việt. Tại đồn binh Đồng Đăng, cách biên giới Trung Quốc 6 km, du khách Nga đã gặp một viên sĩ quan Pháp và những binh lính người Việt. Vyazemski ngạc nhiên khi nhìn thấy rằng trong trại quân có cả những người vợ lính cùng sống ở khu gia binh và đám phụ nữ cũng phải tuân thủ kỷ luật nhà binh giống như ông chồng của họ: phải đứng nghiêm trước mặt sĩ quan, nếu có hành vi phạm lỗi nào đó thì vợ lính cũng chịu phạt giam hoặc bị đánh bằng hèo tre.

Ở Lạng Sơn, Bá tước Vyazemski đã nhìn thấy những binh sĩ người Âu từ đội quân lê-dương. Vyazemski nhận xét rằng trong lính lê-dương có người Đức, người Ý, và thậm chí cả những người Nga lưu vong. Một người Nga từng là sĩ quan trong quân đội Sa hoàng, vì đấu súng mà bị giáng cấp và đào tẩu từ Nga sang Pháp rồi gia nhập đội quân viễn chinh lê-dương. Cũng ở Lạng Sơn, Bá tước thích thú đến thăm nhà hát địa phương, nơi hầu hết các tiết mục trên sân khấu đều diễn cảnh kháng chiến chống quân xâm lược Trung Hoa mà những người Việt Nam luôn giành chiến thắng.

Con đường tiếp bước viễn du của Vyazemski chạy qua Hà Nội và Nam Định, Ninh Bình và Thanh Hóa, Vinh và Quảng Trị, Huế, Đà Nẵng và Sài Gòn, cuối cùng hoàn thành vào tháng Bảy năm 1892. Đáng chú ý là khi rong ruổi qua suốt chiều dài đất nước Việt Nam vị lữ khách Nga không hề gặp sự cố gì nghiêm trọng. Ở khắp nơi mọi người — cả dân địa phương, cả nhà cai trị Pháp, đều đón tiếp lữ khách Nga một cách niềm nở. Có thể nguyên nhân của sự hanh thông này là bởi trước đó một năm ở Việt Nam đã diễn ra cuộc thăm viếng thành công của Thái tử Nikolai kế vị ngai vàng hòang đế Nga. Chúng tôi đã kể chuyện này chương trình chuyên mục.

Bá tước Vyazemski ghi nhật ký đều đặn, ông mô tả cơ cấu hành chính trong nước, các truyền thống dân tộc và phong tục của người dân. Bá tước người Nga đã chia sẻ ấn tượng của ông về các tiết mục ca nhạc và sân khấu bản địa, lược thuật các chủ đề kịch hát của Việt Nam. Ông thậm chí còn đưa đính chính vào bản đồ của Tổng hành dinh Pháp ở Việt Nam, xác định đúng đắn khỏang cách từ Thanh Hóa đến Vinh. Trong nhật ký của Bá tước Nga có nhiều trang dành mô tả diện mạo, trang phục và phong cách lễ tân của đại diện chính quyền Việt Nam mà ông có dịp gặp gỡ và cùng trò chuyện. Vyazemski nhận xét rằng, các vị quan lại Việt Nam hầu như chẳng biết gì về nước Nga, ngoài ấn tượng đó là xứ sở lạnh giá nhất trong các nước trên thế giới.

Một trong những vị quan hàng tỉnh của Việt Nam đến gặp Bá tước Nga với sự tháp tùng của một quan chức Pháp, đã đặc biệt kinh ngạc vì chuyện, xứ Nga không hề thần phục đế chế nước ngoài nào, kể cả Trung Hoa, Pháp hoặc là Anh quốc. Viên quan này hỏi "Vì sao mà nước Nga không bị ai đánh chiếm vậy?". Quan chức người Pháp trả lời: "Không thể có chuyện đó, vì Nga là đất nước rộng lớn và hùng mạnh, đánh chiếm rất khó".

Còn ở kinh đô Huế, Bá tước Vyazemski đã có dịp bệ kiến vua Thành Thái. Chúng tôi sẽ thuật lại với các bạn chuyện này trong bài viết kế tiếp của chuyên mục "Nhìn lại ngày hôm qua".