Bộ Y tế định yêu cầu người có vòng ngực nhỏ không được phép điều khiển phương tiện giao thông. Công an đề nghị cấm quay phim chụp ảnh cảnh sát giao thông làm nhiệm vụ. Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn buộc đăng ký "chó mèo chính chủ".
Mới đây, Bộ GD&ĐT lại gây bão khi dự thảo thông tư liên quan quy chế công tác học sinh, sinh viên của ngành sư phạm đề xuất sinh viên bị đuổi học nếu hoạt động mại dâm đến lần thứ tư. Đây là quy định cũ từ năm 2016 nhưng bây giờ mới được phát hiện trong dự thảo mới.
Các quy định trên khiến nhiều người thấy trái khoáy, bởi nó phi logic, không thực tế với tình hình hiện tại, thậm chí sai quy định, trực tiếp vi phạm các văn bản pháp định, hiến định cao hơn.
Xây dựng chính sách là câu chuyện nghiêm túc, nhưng đôi khi cũng xảy ra những sự cố dở khóc cười.
Không hiệu quả, không khả thi
Đề xuất sinh viên bán dâm bị đuổi học sẽ xung đột các pháp lệnh và nghị định liên quan vấn đề phòng chống tệ nạn mại dâm đã được ban hành. Hơn nữa, nó có lẽ được chú ý nhiều hơn bởi con số 4.
Liệu rằng có sinh viên bán dâm nào ngốc nghếch đến mức để bị bắt và báo về trường đến lần thứ tư? Vì có số 4, có nghĩa 3 lần bán dâm trước sẽ chỉ bị nhắc nhở, còn thực chất hành động đó vẫn có thể chấp nhận được?
Thế nhưng dù kỳ lạ, quy định đó vẫn được tuân thủ, và có lẽ góp phần nào đó biến quốc đảo thành đất nước sạch nhất trong khu vực. Đến nay, quy định này đã thành "nếp sống" và được tự nguyện chấp hành.
Một quy định, khi được đưa ra, cần phải tính đến ít nhất ba yếu tố: Hiệu quả về mặt chính sách, tính khả thi thực hiện, và sự đồng thuận của người dân. Ba yếu tố này bổ trợ cho nhau.
Theo Tổ chức Y tế Thế giới, tỷ lệ tổn thương não nghiêm trọng giảm từ 21% năm 2007 xuống 13,6% năm 2016, nhờ chính sách này. Quy định ăn sâu vào suy nghĩ người dân đến nỗi khi thấy ai không đội mũ bảo hiểm, người ta có xu hướng đánh giá về tính cách, trình độ giáo dục. Ở đây, quy định của pháp luật dần trở thành văn hóa và được tự nguyện tuân thủ mà không cần nhiều cưỡng ép.
Dù hai điều cơ bản trên đã được cụ thể hóa và quy định chi tiết trong Luật Ban hành văn bản quy phạm pháp luật (thông qua năm 2015), thực tế cho thấy mức độ tuân thủ còn thấp.
Bộ Tư pháp — cơ quan giám định các văn bản quy phạm pháp luật — cho biết năm 2017 có gần 6.000 văn bản trái luật được ban hành. Thậm chí, các văn bản "đúng quy trình" cũng nhiều khi không thực chất về… quy trình.
Ví dụ về việc lấy ý kiến của người dân, ai trong số các độc giả biết được những kênh để góp ý kiến, thực sự góp ý kiến, và nhận được những phản hồi về ý kiến của mình trong số hơn 40 nghìn văn bản ban hành năm ngoái?
Khi số phận của chính sách lệ thuộc cá nhân
Có lẽ, nhiều người băn khoăn, nhất là khi đọc các quy định trái khoáy được ban hành, là tại sao ban soạn thảo nghĩ ra được những thứ "kỳ cục" như thế? Tại sao các cơ quan có trách nhiệm lại "rỗi việc" đến mức ban hành những thứ mà gần như ngay lập tức lại phải thu hồi?
Điều này không quá khó hiểu, nếu chúng ta nhìn lại quy trình ra một chính sách, đặc biệt ở cấp thông tư, là văn bản hướng dẫn thi hành chi tiết.
Thông tư ở cấp cuối cùng có ý nghĩa quan trọng liên quan việc thực thi chính xác quy định của luật và nghị định. Tuy vậy, sự ra đời của một thông tư nhiều khi lại mang tính ngẫu nhiên.
Tôi thử lấy một ví dụ. Trong cuộc họp thường kỳ chính phủ, Bộ Giáo dục được yêu cầu rà soát lỗ hổng của quy trình đào tạo giáo viên theo Luật Giáo dục, đặc biệt sau những sự cố vi phạm đạo đức bị dư luận lên án.
Như thế, "số phận" của một chính sách, dù hệ trọng đến đâu, sẽ phụ thuộc năng lực của chuyên viên phụ trách. Chúng ta sẽ phải kỳ vọng rất nhiều vào một chuyên viên giàu kinh nghiệm, có kiến thức chuyên môn sâu, hiểu được hệ thống văn bản pháp luật, đồng thời nhận thức rõ vai trò của mình để có được chính sách tốt.
Chuyên viên này, hơn nữa, lại phải trong sạch để không bị tác động bởi lợi ích nhóm, sự nhờ vả của doanh nghiệp, dù rằng anh ta chỉ nhận được mức lương không đủ sống tính theo thang bậc quy định.
Hệ quả quan trọng hơn là những vị vua sau cũng làm cách tương tự, khiến chất lượng chính sách phụ thuộc rất nhiều năng lực của vua hơn là được giám sát bởi cả một thể chế. Sự "quan liêu" này khiến nhà Minh dần không kiểm soát nổi đế chế rộng lớn của mình, tạo ra tình trạng cát cứ, và cuối cùng là sụp đổ.
Quy trình ra chính sách, bởi thế, sẽ vô cùng mạo hiểm nếu chỉ dựa vào cá nhân mà không tạo ra được cơ chế giải trình tốt, gồm cả giải trình "chéo" giữa các bộ, ban, ngành liên quan, và giải trình với người dân.
Còn bao nhiêu quy định tréo ngoe?
Tại những quốc gia chuyên chế, rủi ro chính sách "tùy hứng" sẽ cao hơn. Vào đầu năm nay, Swaziland, quốc gia theo chế độ quân chủ duy nhất ở châu Phi, đã quyết định đổi tên nước thành eSwatini, sau quyết định bất chợt của nhà vua vào ngày sinh nhật. Lý do của ông đơn giản là sợ người khác nhầm tên nước mình với Switzerland (Thụy Sĩ).
Chúng ta bật cười với quy định sinh viên bán dâm 4 lần bị đuổi học, là bởi sự tréo ngoe, vô lý rất dễ nhận diện trên lớp vỏ chữ nghĩa của nó. Trả lời chất vấn trước Quốc hội ngày 31/10, Bộ trưởng GD&ĐT Phùng Xuân Nhạ khẳng định: Quy định đuổi học sinh viên bán dâm 4 lần do cán bộ năng lực hạn chế, ý thức trách nhiệm kém đưa lên. Bộ đã xử lý, bỏ khỏi dự thảo thông tư.
Nhưng tôi tin rằng còn rất nhiều quy định tréo ngoe, vô lý khác, được ẩn kín trong những ngôn từ lắt léo mà không mấy ai hiểu, đang được thi hành và ảnh hưởng không nhỏ đến cuộc sống của mỗi người.
Đó mới thực sự là vấn đề lớn.
